Отдел краеведческой информации

Қазақ сақарасының құт қонған жерұйық қоныс, жәннат мекенінің бірі, Өр Алтайдың төрінен, Мұзтаудың етегінен орын тепкен Катонқарағай ауданы. Аудан үйрек ұшып, қаз қонған суларымен, жайқалған жасыл орманымен, кербез, кермарал кербұғысымен, шипалы Рахман қайнарымен, асау Бұқтырмасымен ел-жұртқа танымал.
Тамылжыған табиғатымен аты шыққан өңір талантты өрендерімен де мақтана алады. Катонқарағай өңірінде жалпақ жұртқа ақындығымен, орақ тілді  шешендігімен аты кең тараған Мақажан, Қатшыбай, Тікебай сынды ақындар өмір сүрген. Олардың тапқыр, шешен сөздері әлі де ел аузында.
Төр Алтайдың түркілер ту тіккен, ереуіл тірлік кешкен кіндігі саналатын Қатонқарағайдан бүгінде аты елімізге, тіпті әлемге әйгілі талай дарындылар өсіп шықты. Сол дарындылардың қатарында туған өлкесін жалықпай жырлап кеткен жазушы Оралхан Бөкей, Баламер Сахариев және  Қалихан Ысқақ, Дидахмет Әшімханов, Әлібек Асқар сынды қаламгерлер бар.
Ал, белгілі бір себептермен ауылдан ұзап шыға алмай қалған, немесе өмір ағысымен өзге бір жолмен кеткен таланттар да көп. Сондай қаламгерлердің қатарына Нұрбаев Ақтан, Рақымжанов Төлеген, Қызыр Жәнібек, Бияров Төлеухан, Заутдин Шәмші т.б. жатқызуға болады.
Катонқарағайдың киелі топырағынан алдыңғы ағалары сияқты әлі де талай таланттар өсіп шығатындығына дау жоқ.

Қаратай ақындары - қоналқы, қонақ кәделері хақында

І. Қатшыбай шешен

Асқаралы Алтайдың оңтүстік өңіріндегі Катонқарағай жерін мекендеген Уақ, Керей жұртын Қаратай елі атағанын шежіреден білеміз. Осында жалпақ жұртқа ақындығымен, орақ тілді шешендігімен кең тараған Қатшыбай өмір сүрген. Ол Қосағаш, Жазаба атты елді мекендерде тұрып көптеген дау-дамайларда билік айтқан адам.
Бірде жанында екі жолдасы бар шешен жолаушылап ел аралап жүріп Шәңгі өзені бойындағы қалың тал арасында киіз үй тігіп, бие байлап отырған керей Аяған бидің ауылына әдейі келіп, ат басын тірейді. Ондағы ойы Аяғанның бәйбішесі дүниеден өткеннен кейінгі жас тоқалы Сәтимәні көріп, сынау екен.
Барса би үйінде жоқ, көрші ауылдардағы ағайындарына кетсе керек. Жас тоқал сылаңдай басып, шешеннің алдынан кесе көлденең өте шығады да, қызметші әйелдеріне тегенеге қымыз құйғызып әкелтеді. Шешен қымызды аузына алмайды екен. Қасындағы жолдастары бір-бір кесе қымыз ішкеннен кейін шешенге: "Қатшеке, бізге қымыз емес, саумал беріп отыр", - деп ақырын сыбырлайды.
Жас тоқал шешеннің қымыз татпағанын көрген соң шай жасатады. Үлкен дастарқанға құрт аралас біраз бауырсақ шашады да, қонақтарға бір-бір кесе шай құйып ұсынады. Сонда дастарқанға көңілі құлазыған шешен орнынан бірөкшеліп тізерлей отыра қалады да:
Озады егіншіден терсе масақ,
Келемін Аяғанмен бірге жасап.
Тарбайған бес саусақпен бір сипасам
Орнынан табылмас-ау   бір бауырсақ.
Әркімнің өз білгені өзіне жөн,
Салыпты-ау мына тоқал ұялмай-ақ.
Бір күнде ел сыйлаған қайран басым
Шынымен би үйінде кайтты ма бақ, - деп үйден шығып жүре беріпті. Артынан көп кешікпей Аяған үйіне келіп, болған жайға түсінген соң дереу Қиынжыра ауылында қонақ болып жатқан Қатшыға адам жіберіп, құрметті қонақ ретінде шақыртады. Бір малға бата жасатқызып, ат-шапан айыбын беріп, құрметпен аттандырған екен. Сонда шешен Аяғанға ризашылығын білдіре келіп:
- Аяш-ай, бірге өскен төл едік. Сен би, мен шешен атандым. Бір ғана өкініш бары рас. Ол - әйелің жақсы болса, қонағың мен үйіңнің тұрағы, жаман болса дүниенің тозағы. "Ер жігіттің атын не астындағы аты, не қойнындағы қатыны шығарады" деген бар ғой. Осыны ойла, шамала, деп атына мініп, аттанып кетіпті.

Қатшыбайдың Шерубайға айтқаны.

Қатшыбай Шерубай дегеннің үйіне қонады. Қазанға тамақты Шерубайдың келіншегі салады. Сонда шығарған өлеңі:
Салғаның кәрі жілік, бір белдеме,
Табаққа көзім түсті көрген жерде!
Бұл үйді құрытарсың келмей жатып,
Осындай заң жоқ еді біздің елде.

Салғаның бір белдеме, кәрі жілік,
Шырағым, сен салыпсың өзің біліп.
Шәнжауға бір қақпаған қатын оңбас,
Көргем жоқ Шерубайдай сорлы шірік.

Жақсы қатын салады сан сүйегін,
Жаман қатын салады қол сүйегін
Осындай қылығыңды көргеннен - соң,
Шіркін-ай, сырқырайды сай - сүйегім.

II. Тікебай.

Арғы беттегі Керей елін аралап жүрген топ адам бір байдың үйіне түседі. Үй иесі мойнында бұрыш кергіш ағашы бар, арқасы көнтек (қотыр) қой алғызып, бата сұрайды. Өздерін сынап отырғанын сезген Тікебай бата жасапты:
Мынауың құнан қой ма, дөнен қой ма?
Мойнында мылтығы бар мерген қой ма?
Жұтшылықта еліңді асырайды,
Байеке, тілімді алсаң, сірә, сойма,

Ел едік керей-найман араласқан,
Сонымен-кем болдық па мал мен бастан.
Ауылыңа сәлем бере келіп едім,
Әйтпесе жігіт емен қарным ашқан.

Астымда қара жорға желгенін-ай,
Ауылыңа әдейі іздеп келгенім-ай,
Мың қойдан өңі түзу қой табылмай,
Қотыр қой қонақасы бергенің-ай...
Бай басқа қой сойғызады, бірақ әлгі бата ел  аузында сақталып қалады.

ІІІ. Мақажан.

Ертіс    бойындағы    Андағұл     елін    аралап жүргенде шығарған өлеңі:
Төмен барсаң табасың,
Андағұлды Нарыннан.
Шымнан салған үйі бар,
Тарезесі қарыннан.
Қара жамбас, қармасы
Қазанына қарылған.    
Қонарға үй таппайсың,
Жаза көрме, құдай-ау,
Біреуі жоқ жарыған.
Ел аузынан жинаған: Қалихан Қырықпаев,
Топқайың ауылы.

1. Асқаров Әлібек
2. Әшімханов Дидахмет
3. Бөкей Оралхан
4. Ысқақ Қалихан
5. Қаңтарбаев Әлібек
6. Нұрбаев Ақтан
7. Рақымжанов Төлеген
8. Назырбаев Қайырды
9. Қызыр Жәнібек
10. Бияров Төлеухан
11. Шәмші Заутдин
12. Серебряников А.П.
13. Мусин Меңғали

Әлібек Асқаров
Әлібек Асқаров 1951 жылы 24 қаңтарда Катонқарағай ауданындағы Екіаша қыстағында дүниеге келген.
Алматы көркемсурет училищесін, ҚазМУ-нің журналистика факультетін бітірген. 1975-1986 жж. «Білім және еңбек»  журналының көркемдеуші редакторы, әдеби қызметкері, бөлім меңгерушісі, жауапты хатшысы болды.
1986-1991 жж. «Өнер» баспасының Бас редакторы, 1991-1993 жж. ҚР Президенті мен Министрлер кабинеті аппараты Ішкі саясат бөлімінің аға референті, 1993 ж. ҚР Баспасөз және бұқаралық ақпарат министінің орынбасары, кейін бірінші орынбасары болып істеді.
1998 жылдан ҚР Ақпарат министрлігінің Баспа және полиграфия департаментінің директоры болып қызмет істеді. Қазір Президент ақпаратының жауапты қызметкері.
«Құтмекен» (1979), «Тайга толғауы» (1981), «Жасыл әлемге саяхат» (1985), «Ерте түскен бозқырау» (1989), «Өр Алтай, мен қайтейін биігіңді» (1999), «Мұнар тауды, мұзарт шыңды аңсаймын» (2003), «Көккөлге саяхат» кітаптарының авторы.
Әңгіме, повестері «Родники рождаются в горах» деген атпен орыс тілінде жарық көрді. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты.

Төлеухан Бияров
Төлеухан Бияров 1949 жылы Катонқарағай ауданындағы Еңбек ауылында дүниеге келген. Шыңғыстайдағы қазіргі Әбдікерім мектебінің түлегі. Ауылда жүрген кезінде Төлеуханның есімі ақын ретінде аудан мен облысқа жақсы танымал болды. Кейін ғылым жолын қуып, Алматыда тұрақтап қалды.
Төлеухан Бияров – физика-математика ғылымдарының кандидаты, техника ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Инженерлік ғылымдар академиясының академигі, Қазақстан-Британ техникалық университеті ақпараттық технологиялар факультетінің деканы болып, ғылымда өз ізін қалдырған танымал, белгілі ғалым болып еді.
1999 жылы «Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы» деген атпен жыр жинағы жарық көрген. Сол жылы жарыққа шыққан «Ағажай, Алтайдай жер қайда» атты өлеңдер жинағына өлеңдері енді. 2009 жылы «Төлеухан Бияров» атты өлеңдер, мақалалар, естеліктер жинағы шықты.
Профессор Төлеухан Бияров 2008 жылы бақилық болды.

Әлібек Қаңтарбаев
Қаңтарбаев Әлібек Қалиұлы - 1947 жылы 23 желтоқсанда Катонқарағай ауданындағы Топқайың ауылында дүниеге келген.
1970 жылы Семей педагогикалық институтының филология факультетін бітірген соң ұзақ жылдар өз ауданындағы білім беру саласында қызмет еткен. «Қазақстан Республикасы білім беру ісінің үздігі».
1997 жылдан бастап ШҚ облыстық «Дидар» газетінде қызметте.
Әлібек Қалиұлы көркем әдебиеттің бар жанрында жазып жүрген қаламгер. Оның өлең топтамалары «Ағажай, Алтайдай жер қайда» (1999 ж.) жинағына енген. «Қыран ғұмыр» атты дастаны жеке кітап болып шыққан. 2001 жылы әңгіме, эссе, повесть, публицистикасының басын топтастырған «Сол бір кез есімде», 2005 жылы «Армандастар», 2007 жылы «Алаш азаматы», 2008 жылы «Досыма хат» кітаптары жарық көрген. 2005 жылы  «Армандастар» атты драмасы ШҚ облыстық Жамбыл атындағы театрында қойылды. 
Ақтан Нұрбаев
«Ел айтады Алтайдағы Ақтан ақын,
Мен емес белгілі ақын мақтанатын» - деп марқұм өзі айтқандай, ашаршылық, жоқшылық уақытта Катонқарағай ауданының Берел деген ауылында, кедей отбасында туып өскен. Әкесі Мұқтархан балалы-шағалы, арабша едәуір оқыған, қолынан молдалық та келген адам, Қаратай мен Семей руларының ішінде өте беделді болған.
Оқуға өте зерек Ақтан соғыс алдында Шыңғыстайдағы қазақ орта мектебінің 6 сыныбын бітіргеннен кейін, ата-анасына, өзінен кейінгі бауырларын асырауға болыспақ болып, қаршадай күнінен Көккөл деген кен орнына барып жұмыс істеген. Сол Көккөлде ол оншақты жыл жұмыс істеп, әкесі үш жарым жыл соғысқа қатысқан кезде өзінен кейінгі Зейнолла, Қадылбек, Амангелді, Долдаш сияқты інілерін оқытуға шешесіне болысады.
Шығыс Қазақстан облысының облыстық, аудандық газеттеріне Ақтан 30-40 жыл бойы үнемі өлең жазып, жариялатып өтті. Қаратай елін, төр Алтайын жанындай сүйіп, жырлап өтті. Ауыл ақыны Ақтанның өлеңдері, әрине, қара өлеңдер. Осы шумақтарда еліне, жеріне деген үлкен сүйіспеншіліктің өзі-ақ тебірентеді.
Ақтанның артында қалған 7-8 тәрбиелі, білімді балалары әкелерінң өлеңдерін жинап, баспаға өткізді. Ол өлеңдері «Сырымды айтам», «Айтып өткен ақында арман бар ма...» деген кітаптар болып басылып шықты. Өмірінің соңғы жылдарын Ақтан ақын Өскемен қаласының маңында өткізді. Ұзақ, ауыр науқастан қайтыс болар алдында, балалары мен бауырларына 500 шақырым жердегі Ақбұлақ өзенінің бойындағы Қарашоқы атанған атақты төбенің түбіндегі әкесінің жанына апарып жерлеуді тапсырыпты. Алтайдың ақ қар, көк мұзында Ақтан өзі көксеген, шыр етіп жерге түсіп, кіндік қаны тамған, өмір бойы өзі жырлап өткен атамекеніне 63 жасында апарып қойылды.

Төлеген Рақымжанұлы
Төлеген Рақымжанұлы 1938 жылы Катонқарағай ауданының Еңбек ауылында туған. 1956 жылы Шыңғыстай орта мектебін бітіріп, ҚазМУ-нің филология факультетіне оқуға түседі. Оны 1961 жылы аяқтап шығады. Жоғары оқу орнын бітірерде оның диплом жұмысының жетекшісі – академик Зейнолла Қабдолов, реценценті – ұлы Мұхтар Әуезовтің өзі болған екен.
1961 жылдан бері туып өскен ауылындағы мектепте мұғалім, оқу ісінің меңгерушісі, мектеп директоры қызметтерін атқарды. Ұстаздық жұмысының 38 жылдық еңбегінде алдынан шәкірт болып ауыл балаларының бірнеше буыны өтті.
Өлең жазумен мектеп жасынан айналысқан. Өлеңдері «Ағажай, Алтайдай жер қайда» атты жыр жинағына енген. Кейіннен «Буырқанған Бұқтырма», «Асылдарым» атты кітаптары болып басылып шыққан.
Төлеген Рақымжанұлы Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, «Білім беру ісінің үздігі» белгісінің иегері, Катонқарағай ауданының Құрметті азаматы еді.
Төлеген Рақымжанұлы 2010 жылы о дүниелік болды.

Қайырды Назырбаев
Қайырды Назырбаев 1947 жылы Катонқарағай ауданының Таңба (Еңбек) ауылында дүниеге келген. Шыңғыстай орта мектебін бітірген. Кейіннен ҚазМУ-нің журналистика факультетін тәмәмдайды.
Орта мектептен соң аз уақыт шопан, мәдениет қызметкері, мұғалім болып істеп, 1968 жылдан бірыңғай журналистік қызметке бет бұрады. Күршім аудандық газетінде аудармашы, Шығыс Қазақстан облыстық газетінде әдеби қызметкер, меншікті тілші, облыстық және аудандық радиода жауапты редактор, Катонқарағай аудандық «Арай» - «Луч» газетінде ұзақ жыл редактордың орынбасары, соңынан редакторы болып қызмет атқарды.
Қ.Назырбаевтың өлең, әңгімелері мектепте оқыған жылдардан бастап аудандық, облыстық газеттерді көптеп жарияланды. Кейіннен оның әдеби туындылары «Жұлдыз», «Қазақстан әйелдері», журналдары мен «Лениншіл жас» («Жас алаш»), «Қазақ әдебиеті» газеттерінде жарық көрген.
Қ.Назырбаев Қазақстан Журналистер одағының мүшесі. 1998 жылы оның құрастыруымен «Алтайдың алтын алқасы» атты кітап Астанадан жарық көрді.
Қазір Астанадағы «Нұра-Астана» баспасының директоры.

Бақытжан Раисова
Бақытжан Раисова 1959 жылы Катонқарағай ауданының Еңбек ауылында дүниеге келген.
1976 жылы орта мектепті бітіріп, ҚазМУ-ге оқуға түседі. 1981 жылы оны бітіріп, «Қазақ университеті» газетінде қызмет істейді.
Кейін туған ауданы - Катонқарағайдағы аудандық газетте аудармашы, аудан мектептерінде ұстаз болып жұмыс жасайды. Қазір Өскемендегі дарынды балаларға арналған Жамбыл метеп-гимназиясында қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі.
Бақытжан Раисова жас буынға сапалы  білім, саналы тәрбие беруді мақсат тұтқан ұстаз ғана емес, талантты ақын. Оның өлеңдері «Балауса», «Ағажай, Алтайдай жер қайда» атты топтама жинақтарда басылып, 2000 жылы «Ай мен Алтай» атты жинағы «Білім баспасында», ал «Сезім сәулесі»атты жинағы 2005 жылы, «Шағылға біткен шынармын» атты жыр жинағы 2009 жылы Астанадан басылып шықты.

Жәнібек Қызыр
Жәнібек Қызыр 1949 жылы Катонқарағай ауылында туған. 1966 жылы Е.П.Рыков атындағы Алтай орта мектебін бітірген соң еңбек жолын жүргізушіден бастайды. 1972 жылы аудандық «Арай» газетіне әдеби қызметкер болып орналасады. Содан бері ұзақ жылдар бойы осы редакцияда абыройлы қызмет жасап, бөлім меңгерушісі, жауапты хатшы, редактордың орынбасары міндеттерін атқарады. Қазір де сол аудандық газетте қызмет істеп жүр.
Жәнібек Қызыр Қазақстан Журналистер одағының мүшесі. Өлең жазумен мектеп қабырғасында жүрген кезден-ақ айналысқан. Өлеңдер топтамасы жетпісінші жылдардан бастап аудандық, облыстық газеттерде жарияланып келеді.
Өлеңдері «Ағажай, Алтайдай жер қайда» жыр жинағына енген. 2003 жылы қаламдас досы Қ.Назырбаев екеуі от ауызды, орақ тілді жерлестерінің шымшымаларын жинастырып, «Ел ішіндегі бірқақпайлар» атты кітапша шығарды. Жеңістің 60 жылдығына байланысты жерлестерінің Ұлы Отан соғысы кезіндегі ерлігі жайлы «Ерлік-дастан» атты жеке кітап құрастырып, оқырмандарына ұсынды. Ауданның 80 жылдығына орай оның құрастыруымен «Жер жаннаты – Катонқарағай» атты көркем әсемденген кітап та оқырмандар қолына тиді.  2009 жылы «Ақбұлақ» атты өлеңдері, толғаулары, поэмасы енген кітабы жарық көрді.
Ақынның «Елім менің», «Алтайымдай айбарлы», «Ақ құсым», «Алтайым» атты өлеңдеріне катонқарағайлық әнші-сазгер Қайратбек Сүлейменов ән жазса, «Катонқарағайды таныстыру», «Не пайда» атты толғауы мен термесі ел арасында айтылып жүр.


Шәмші Заутдин
Шәмші Шарафитдинұлы Заутдин 1947 жылы 9 маусымда Катонқарағай (бұрынғы Үлкен Нарын ауданы) ауданындағы Нұғыман ауылында дүниеге келген.Тұңғыш әдеби жолын Шығыс Қазақстан облыстық «Коммунизм туы». қазіргі «Дидар») газетінде бастаған. Заутдин Шәмші – Қазақстан Журналистер одағының мүшесі.
Тұңғыш өлеңдер жинағы «Жырлайды жүрек, сыздайды жүрек» деген атпен 2003 жылы жарық көрген. 2004 жылы «Сол бір түн» атты прозалық жинағы жарыққа шықты. Бұл жинақта сондай-ақ Заутдин Шәмшінің орыс тілінде жазылған жазылған әңгімелері, әзілдері бар.
Оның сырлы да ойлы жырлары әр алуан тақырыптарды қамтиды. Қияға қанат бітіріп, сезімге қозғау салар нәзік лирикалары, жүрекке жалын бере отты да өршіл өлеңдері оқырмандардан әр кез жоғары бағасын алуда.
Заутдин Шәмші – Алтай өңіріндегі елеулі ақындардың бірі.

Әзірлеген: Жұмағұлова Г.Д.- өлкетану ақпараттары орталығының жетекші маманы

Калихан Искаков - прозаик, драматург, киносценарист, уроженец Катон-Карагайского района нашей области.

Долгие годы работал в редакциях газет «Лениншіл жас», «Қазақ әдебиеті», «Мәдениет және турмыс». По его сценариям поставлены фильмы «Қараша қаздар қайтканда», «Охрана бастығы», а также фильм «Үшы қиырсыз жол» о казахстанском революционере Алиби Жангельдине. Искаков К. лауреат премии им. Г. Мусрепова. За долгие годы писательской работы награжден Почетной Грамотой Республики Казахстан.

Произведения К. Искакова

1 Ақсу – жер жаннаты: роман. – Алматы: Жазушы, 1989. – 523 б.

2 Бұқтырма сарыны: повестер. - Алматы: Жазушы, 1970. – 104 б.

3 Дос хикаясы: повестер. – Алматы: ҚМКӘБ, 1963

4 Жарық дүние: пьесалар жинағы. - Алматы: Жазушы, 1983. – 288 б.

5 Қара орман: роман. - Алматы: Жазушы, 1981. – 232 б.

6 Қоңыр күз еді: роман, повестер. - Алматы: Жазушы, 1980. – 237 б.

7 Менің ағаларым: повестер. - Алматы: Жазушы, 1965. – 180 б.

8 Тұйық: роман. - Алматы: Жазушы, 1975. – 201 б.

Мусин Менгали Шаймарданович

Менгали Мусин родился в 1927 году.

По образованию - учитель русского языка и литературы, однако, большая часть его трудовой деятельности связана с журналистикой. Публиковался во многих союзных и республиканских изданиях.

Пишет на русском, казахском и татарском языках. Является первым в области лауреатом премии Павла Бажова. Герои его книг «Унесенные в небытие», «Репортаж из XX века» и «Птица Феникс" – его земляки.

Сейчас Менгали Шаймарданович на заслуженном отдыхе, но продолжает плодотворно работать над новыми книгами о своих современниках.

Произведения М. Ш. Мусина

1 Птица Феникс – “врага народа”: повесть о женщине былинного духа. – Усть-Каменогорск, 2001. – 324 с.

2 Не убавить. Не прибавить: повесть. - Усть-Каменогорск, 2001. – 324 с.

3 Репортаж из XX века: правдивые штрихи к истории г. Усть-Каменогорска. – Усть-Каменогорск, 1999. – 550 с.

4 Унесенные в небытие. – Усть-Каменогорск, 1998 . – 285 с.

5 Гольцева А. Бесценный репортаж из 20 века: презентация книги М. Ш. Мусина//Рудный Алтай. – 2000. – 8 апреля.

6 Шевченко В. «Репортаж из XX века»//Казахстанская правда. – 2000. – 13 января.

Бокеев Оралхан

Оралхан Бокеев родился 28 сентября 1943 г. в селе Чингистай Катон-Карагайского района. После окончания в 1961 г. Чингистайской средней школы им. Султанмахмута Торайгырова работал пионерским вожатым, а позднее - трактористом совхоза "Алтайский".

В 1968 г. заочно закончил Казахский государственный университет. Работал в редакциях Большенарымской районной газеты "Енбек туы" и Восточно-Казахстанской областной "Коммунизм туы". С 1968 года живет в Алма-Ате, работает в редакциях молодежной газеты "Лениншил жас" и журнала "Жулдуз". С 1991 года назначен главным редактором газеты "Казак адебиети". В литературу вошел стремительно, сразу же удивив непохожестью на других. Его первый сборник повестей и рассказов "Камчигер", изданный в Алма-Ате в 1970 г., принес начинающему писателю признание. "Все сюжеты моих повестей, рассказов навеяны воспоминаниями о родных местах, действительными событиями юношеских лет, - пишет О.Бокеев. Мои земляки казахи - люди цельных характеров, честных и открытых сердец. Словно завороженные, живут они в облюбованном предками пространстве. Преданные родным местам, мои земляки - гордые, трудолюбивые, доблестные и честные люди".

Вслед за первым сборником появились и другие: "Плеяды" (1971г.), "Где ты, жеребенок белолобый?" (1973 г.), "Ледниковые горы" (1975 г.). На русский язык переведены его сборники повестей и рассказов: "След молний" (1978 г.), "Поющие барханы" (1981 г.), "Крик" (1984 г.), "Поезда проходят мимо" (1985 г.), "Человек - Олень" (1987 г.).

Каждая строка книг О. Бокеева - признание в любви к родной земле. Его земля - это удивительный, своеобразный мир на самом востоке республики. Полноводная Бухтарма, хребты Алтая со снежной шапкой Белухи, стык равнины с предгорьями песчаных дюн с тайгой, верблюжьих троп с оленьими. Здесь истоки, корни, немеркнущие впечатления детства. Герои его произведений по происхождению, по роду занятий - коренные аульные жители: чабаны, табунщики, оленеводы, механизаторы, лесники, взрослые и совсем юные. Это люди с ярко выраженным национальным характером, своеобразным духовным строем. Мужчины и женщины, старые и молодые, грамотные и не очень, они все бьются над тайнами и загадками человеческого бытия, над вечным и роковым проблемами духа.

Природа у О. Бокеева - непременный и равноправный участник событий. Она вмешивается в жизнь героев, формирует характеры, вопрошает, наставляет, экзаменует. Аспан из повести "Крик", угодивший в ущелье в ледовый плен. Чабан из повести "Поющие барханы", спасающий овечью отару от натиска рассвирепевшей стихии. Молодые трактористы из повести "Снежная девушка", сбившиеся с дороги в непроглядной январской ночи. Все это одновременно и реально и метафорично. Герои погружены в стихию природы, ритм их жизни совпадает с ритмом жизни самой природы.

Вся проза О. Бокеева устремлена к размышлению о добре и зле, о силе и храбрости, о подлинных и мнимых духовных ценностях. В ней торжествует жадная, напористая, неистовая старость к жизни, ее совершенствованию.

Оралхан Бокеев - мастер волшебного слова. У него удивительное чутье на выбор формы, огранки своих произведений. Широко и привольно льются строки его прозы.

Его книги увидели свет на немецком, словацком, болгарском, английском, венгерском, арабском, китайском, японском языках, а также на языках народов СНГ.

О. Бокеев - лауреат Государственной премии Республики Казахстана, премии Ленинского комсомола Казахстана, литературной премии им. Н. Островского, премий издательств "Молодая гвардия", "Жалын". Имеет правительственные награды: орден "Знак почета", Почетную грамоту Президиума ВС Каз.ССР.

Почетный гражданин Катон-Карагайского района.

Умер в мае 1993 г. во время творческой командировки в Индии.

Литература:

1. Бокеев О. Ардак. - Астана: Аударма, 2003. - 72 с.

2. Воронова В. Ему исполнилось бы 60// Рудный Алтай. - 2003. - 9 окт. - С. 4.

3. Оралхан Бокей=Оралхан Бокеев: к 50-летию со дня рождения. - Усть-Каменогорск, 1993. - 13 с.

4. Прутков К. Своя дорога к творчеству Оралхана Бокеева//Рудный Алтай. - 2003. - 20 сент. - С. 13.

Айтұлы Несіпбек
1950 жылы 22 қыркүйекте Шығыс Түркістанның Тарбағатай аймағы, Шәуешек ауданына қарасты Теректі ауылының Апиынды бұлақ деген жерінде туған. 1962 жылы ата-анасымен атамекенге оралып, орта мектепті бұрынғы Семей облысы, Шұбартау ауданы, Баршатас ауылында бітірген. Орта мектепті бітіргеннен кейін Шұбартау аудандық «Жаңа өмір» газетінде еңбек еткен. ҚазМУ-ін бітірген соң, «Балдырған» журналында бөлім меңгерушісі, «Жалын» баспасында редактор, Жазушылар одағында әдеби кеңесші болған. «Қазақ әдебиеті» газеті, «Жұлдыз» журналында қызмет еткен. Бүгінде «Алтын тамыр» журналының бас редакторы. Балаларға арналған «Балабақшаға барар жолда», «Желкілдеп өскен құрақтай», «Күміс күйме», «Қартаймайды күн неге» атты жыр жинақтары мен «Көз жасым», «Бөрітостаған», «Құланойнақ» атты кітаптары жарық көрген.

Алшынбаев Тұрдыбек
1936 жылы 25 сәуірде Шәуешек қаласында (ҚХР) туған. Шыңжаң мұғалімдер институтын бітіріп, осы қалада ұстаз болған. Туған елге оралған соң, Семей қала-сында жұмысшы, 1965-1988 жылдары "Жаңа өмір", "Қазақстан пионері" басылымдарында, "Жалын" баспасында, "Біздің Отан" газетінде қызмет еткен. Қазір шығармашылық жүмыста. "Өткел" (1977), "Жалбыз иісі" (1980), "Асу да асу бел еді" (1987) кітаптары жарық көрді.
Әбдірайым Толымбек
Қысқаша өмірбаяны: Әбдірайым Толымбек 1955 жылы 12 қыркүйекте Семей облысының Аякөз қаласында туған. Орта мектепті бітірген соң автомобиль жөндеу зауытында, Б. Майлин ауылдың кеңесінде, Шұбартау, Талғар аудандық, Алматы облыстық "Жетісу", республикалық "Қазақ әдебиеті" газеттерінде, Көкшетау теле-радиокомитетінде еңбек еткен. 1991 жылы "ҚазМУ-тін тәмамдаған, 1988 жылы "Елегізу" атты әңгімесі "Арман қанатында" жинағына енген.
Шығармалары: "Еркешора" (1996), "Мақтаншақ сары сағат" (2001), "Ине мен жіп" (2001) т.б.


Динисламов Фатих
(1917-1965)
Балаларға бақыт сыйлаған Фатих аталарың Семей облысы, Абай ауданы, Қарауыл деген мекенде дүниеге келген. Он алты жасында орталау мектепті бітіріп, Қызылорда қаласындағы теміржол газетінде әдеби қызметкер болып істейді. Осы қалада кеңес сауда техникумын бітіріп, Алматыдағы журналистика институтында оқиды. Көптеген өлеңдер, әңгімелер мен повестер жазды.
А.С.Пушкиннің "Ұлы Петрдің Арабы", "Пугачеваның тарихы" прозаларын, А. П. Чеховтың, А. Н. Островскийдің, А. М. Горькийдің, С. Маршактың шығармаларын қазақ тіліне аударды.
Фатих Динисламов аталарың нағыз шығармашылық шағында, 46 жасында дүние салды.
Шығармалары: "Намыс" (1944), "Семсер" (1948), "Сырлы көл" (1950), "Өнербек" (1953), "Ұшқын" (1954), "Күшік пен мысық" (1959), "Әңгімелер" (1960), "Қайсысын қалайсың?" (1961), "Аю мен бала" (1963), "Әбілхан Қастеев" (1964), "Қоқиланған қораз" (1965), "Көл жағасында" (1966).

Кемелбаева Айгүл
1965 жылы 21 наурызда Шығыс Қазақстан облысы, Абай ауданы, Құндызды ауылында туған. 1984-1987 жж. ҚазМУ-нің журналистика факультетінде оқып, 1989-1994 жж. Мәскеудегі М.Горький атындағы Әдебиет институтының негізгі бөлімін бітірді.
Республикалық «Абай» журналының ғылыми қызметкері. «Жетінші құрылыққа саяхат» атты балаларға арналған повесть және «Тобылғы сай» атты әңгімелер жинағының авторы. Республикалық баспасөзде 40 шақты әдеби-зерттеу мақалалары жарияланған.
1983 жылы «Жалын» баспасының республикалық жабық конкурсында балалар әдебиетіне арналған ІІ жүлдені, 1997 жылы М.Әуезовтың 100 жылдық мерейтойы құрметіне жарияланған шығармашылық конкурста ІІІ орынды иеленді. Жастар одағы мен Журналистер одағының Баубек Бұлқышев атындағы сыйлығының лауреаты (1998). Сорос-Қазақстан-Дебют конкурсының лауреаты. Сорос Қазақстан қорының «Қазіргі заманғы қазақстандық роман» атты конкурсының жеңімпазы (2000).

Кенжеғұлова Нарбин.
1948 жылы 26 қаңтарында Шығыс Қазақстан облысының Үржар ауданы, Алексеевка ауылында туған. 1974 жылы ҚазМУ-нің журналистика факультетін тамамдаған. Жазушылылар одағында көркем аударма және әдеби байланыстар алқасында бөлім меңгерушісі (1989-1994) болып қызмет істеді. 1994 жылдан бері қарай Әл-Фараби атындағы ҚазМУ-нің журналистика факультетінде ұстаздық қызметте. Филология ғылымының кандидаты.
Шығармаларын қазақ және орыс тілдерінде жазады. Фантастикалық шығармалары бойынша «Білім және еңбек» (қазіргі «Зерде») журналының 1978 жылғы жүлдегері, фантаст-жазушылардың 1987 жылғы Бүкілодақтық кеңесіне  (Юрмала, Дубылты) қатысушы. Көркем аудармамен де шұғылданады. Бірқатар қазақ жазушыларының шығармаларын орыс тіліне аударған. «Мойылқара», «Қиын шешім», «Жерұйыққа саяхат», «Қызыл сәуле» т.б. фантастикалық шығармалар жинақтарында әңгіме-повестері жарияланған. Кейінгі жылдары «Дорогу осилит идущий» ғұмырнамалық хикаяты, Т.Айтбайұлынан тәржімалаған «Тысяча одна ночь и тысяча один день» романы жарық көрді.

Қайран Әбубәкір
1958 жылы 28 ақпанда Шығыс Қазақстан облысы, Тарбағатай ауданында (бұрынғы Семей облысы, Ақсуат ауданы, Ақсуат ауылында) дүниеге келген. 1981 жылы Семей педагогикалық институтының тіл-әдебиет факультетін үздік бітіріп, Алматы облысының Күрті ауданында екі жыл мұғалім болған. 1983-1985 жж. республикалық «Балдырған» журналында поэзия бөлімінің меңгерушісі, бұдан кейінгі уақыттарда «Жалын» баспасында редактор, «Қазақстан мектебі» журналында бөлім меңгерушісі және «Қазақ әдебиеті» газетінде бөлім меңгерушісі болып қызмет атқарды. Қазір халықаралық «Дала» журналында бас редактордың орынбасары.
1980 жылы «бастау» сериясымен тұңғыш кітабы жарық көрді. Одан кейінгі уақыттарда «Ақ сәуле», «Мазасыз әлем» және балаларға арналған ұжымдық жинақтарда өлеңдері жарық көрген. Оның өлеңдері мерзімдік баспасөз беттерінде үздіксіз жарияланып келеді.
1933 жылы ҚХР-дың Алтай аймағының Көктоғай деген жерінде туған. 1955 жылы Монғолияда мұғалімдер даярлайтын мектепті бітірген. Содан бері мектептерде ұстаздық еткен. 1992-1994 жылдары Шығыс Қазақстан облысы, Абыралы ауданындағы С.Бегалин атындағы мектепте мұғалім болған. 1959 жылдан бері өлең жазады. «Қызыл ту», «Кәрібоз», «Таудай болғым келеді», «Қос қанат» деген кітаптары жарық көрген.

Мұқанова Роза
1964 жылы 14 қазанда Шығыс Қазақстан облысы, Үржар ауданы, Көлденең ауылында дүниеге келген. 1987 жылы ҚазМУ-нің журналистика факультетін тамамдады. 1987 жылы Орталық мұражайдың Әдебиет және өнер бөлімінде қызмет жасады. 1989 жылы Қазақстан Жазушылар одағының Аударма коллегиясында аға редактор болды. Қазір ҚР Ақпарат министрлігінде жауапты қызметкер.
«Жарық дүние» (1994), «Дүние кезек» (1997) әңгімелер жинағы, «Құдірет-Кие» (2000) әңгімелері мен драмалық хикаяттары жарық көрді. 2001 жылы Рабғұзидің «Қисса-сүл-Әнбий-я» кітабын алғаш рет қазақ тіліне тәржімалады.
1996 жылы Қазақтың мемлекеттік М.Әуезов атындағы академиялық драма театрында «Мәңгілік бала бейне» пьесасы қойылды. 1997 жылы Ғ.Мүсірепов атындағы мемлекеттік академиялық  жастар мен балалар театрында М.Әуезовтің «Қаралы сұлу» әңгімесінің желісінде драмалық қойылымы сахналанды.
2001 жылы Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясы «Қыз жылаған» әңгімесінің желісімен кино түсірді.
Қазақстан Жастар одағы сыйлығының, «Жалын» журналының Т.Айбергенов атындағы сыйлығының (1989), Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының (2002, «Құдірет-Кие») лауреаты.

Виктор Николаевич Кашляк, историк-краевед (1951 г.)
Родился 29 июля 1951 года в городе Петропавловске Северо-Казахстанской области. Образование высшее.
С юного возраста занимается историей Семипалатинского Прииртышья. Имеет более 70-ти публикаций исторического характера в научных изданиях и периодической печати Республики Казахстан, для подготовки которых проводит исследования в архивах Москвы, Омска, Алматы и Семипалатинска. В 2003 году работал с документами в архивах Омска, Тюмени, Тобольска по теме - История молитвенных сооружений города Семипалатинска.
Имеет обширный материал по истории города. Первая публикация вышла 21 февраля 1965 года в местной газете "Иртыш" - "Собираем краеведческие материалы".Любимый период изысканий - XVIII-XIX века.
В 1998 году принял участие в составление книги: И.Г. Андреев "Описание Средней Орды Киргиз-Кайсаков" /Алматы, Гылым, 1998 г./.
В 1999 году вышла авторская книга "Летопись Семипалатинских улиц".
Летом 1999 года сопровождал экспедицию "По следам А. фон Гумбольдта в России" находившуюся в Семипалатинске. По этой теме подготовил соответствующий материал, который был издан в одном из научных сборников Республики Казахстан.
В 2001 г. совместно с фотохудожником Владом Павлуниным и дизайнером Игорем Рябухиным выпустил праздничный набор открыток "Семей - Семипалатинск", в этом же году издал буклет "Семипалатинский Воскресенский Собор".
В 2002 г. выпустил сборник своих статей по истории города "Семипалатинск. Три века истории".
Сейчас в печати находится авторская книга "Храмы Семипалатинска: прошлое и настоящее", объем которой 612 страниц. Дата выхода - к 1 ноября текущего года.
Ведет переписку по электронной почте: e-mail: Бұл e-mail спам-боттардан қорғалған, оны қарау үшін Сізде Javascript қосулы болуы керек
Литература
Смирнова Д. Новая книга о городе// Семипалатинские вести.- 2005. - 3 июля. - С. 5

Cемей литературный. История и современность

Михаил Иванович Чистяков - один из ярких представителей региональной и республиканской литературы XX века. Его творчество органически связано с историей Советского Союза, становлением и развитием Восточно-Казахстанской области. Его имя вошло в «Краткую энциклопедию Казахской ССР», его богатейший жизненный опыт и литературная практика стали основной для творчества многих авторов, как уже состоявшихся в своем литературном имени, так и еще пробующих свои силы.
М.И. Чистяков - член Союза писателей СССР, член Союза писателей Казахстана, заслуженный деятель искусств РК, лауреат премии Союза писателей Казахстана, почетный гражданин города Усть-Каменогорска. Он является автором 16 поэтических сборников, его творчество включает множество стихотворных произведений, посвященных родному краю. Его наследие заслуживает изучения литераторов, языковедов, искусствоведов, культурологов, библиографов, историков в рамках работы Кафедры писателя.
Долгосрочная цель проекта «Кафедра писателя» - содействие культурно-просветительским процессам вовлечения общества для объединения усилий в решении языковых, культурологических, исторических и прочих социальных проблем, вопросов сохранения, скопления, развития и пропаганды культурного наследия Восточного Казахстана. Основные направления деятельности Кафедры писателя: развитие культурных и исторических инициатив общества; информационно-образовательная деятельность по культурному наследию Восточного Казахстана; посредническая деятельность по реализации новых культурологических достижений Восточного Казахстана и использовании международного опыта в данной сфере; развитие международных связей в области образования, науки, языкознании, литературы и культурологии в целом.
В частности, деятельность Кафедры писателя нацелена на:
1. Повышение  уровня  интереса  и   вовлеченности  обучающихся студентов колледжа и университета, а также граждан города и области в решении локальных и глобальных культурологических проблем региона через информационно-образовательные программы.
2. Оказание консультационных услуг.
3. Оказание    услуг    по    исследованию    и    культурологическим разработкам в области охраны наследия культуры ВКО.
4.    Расширение поля информационного образования школьников, студентов, представителей различных научных и культурологических организаций, административных органов и общественности области.
5.    Развитие и укрепление международных связей университета в области образования, науки и культурного наследия ВКО.
6. Деятельность   Кафедры   писателя   нацелена   на   повышение   интереса общества, государственных, культурно-исторических и других структур к проблемам сохранения, накопления, развития и пропаганды культурного наследия региона.
В ходе реализации вышеуказанных целей и задач предусмотрены следующие основные направления: проведение творческих встреч с деятелями культуры и авторами ВКО; изучение творчества М. Чистякова с ежегодным проведением регионального семинара «Чистяковские чтения»; формирование региональной библиотеки; организация тематических вечеров и выставок; проведение международных конференций, симпозиумов; издательская деятельность. Долгосрочная реализация данного проекта позволит расширить как спектр деятельности Кафедры писателя, так и цели проекта, включая всевозможные формы сотрудничества с отечественными и зарубежными библиотеками, музеями, образовательными и культурными учреждениями.
Благодарим за ваше участие и ваш вклад в развитие идей регионального семинара.

Президент КАСУ, академик НАН РК           Е. Мамбетказиев
// Чистяковские чтения.- У-Ка.- КАСУ.- 2007.- С. 3-4.

ДЕНЬ ПАМЯТИ ПОЭТА М.И. ЧИСТЯКОВА В КАСУ

Мне 6 достичь перевала
До закатного дня,
Чтоб тропинка осталась
На земле от меня,
-мечтал Михаил Чистяков.

Великая награда для любого автора остаться в памяти народной хотя бы одной строкой. Поэт Чистяков еще при жизни заслужил признание. Не забыт он и после смерти. С 2007 года в Казахстанско-Американском свободном университете проходят «Чистяковские чтения».
12 апреля в новом здании КАСУ на проспекте Независимости было людно и празднично. Студенты и преподаватели Казахстанско-Американского свободного университета и ВКГУ им. С. Аманжолова, учащиеся и преподаватели колледжа и лицея КАСУ, школ города и обла¬сти, представители музеев и архива, американские гости, друзья поэта и любители творчества Михаила Чистякова собрались на региональный семинар, посвященный дню памяти поэта.
«Региональная культура - это наследие Михаила Чистякова, Анатолия Иванова, Евгения Курдакова, Семена Анисимова, Улыкбека Есдаулетова, Касыма Кайсенова, Павла Васильева, Михаила Иванусьева, Георгия Гребенщикова, Оралхана Бокея, Владлена Шустера и многих других, Это прошлое и настоящее Восточного Казахстана, это наша память. И наш долг сохра¬нить и передать дальше, будущим поколениям, нашим детям, которые идут за нами и учатся на наших поступках и нашем отношении региональное наследие, историю и культуру». Эти сло¬ва президента КАСУ, академика HAH PK Ережепа Мамбетказиева, прозвучавшие на открытии семинара, как нельзя лучше характеризуют настрой участников прошедшего мероприятия.
Этот настрой поддержал член Союза композиторов Казахстана Игорь Кабанов. В автор¬ском исполнении прозвучали песни на стихи певца земли иртышской.
Особый интерес вызвал конкурс чтецов, в котором приняли участие 40 учащихся школ го¬рода. Каждое стихотворение было исполнено как маленький спектакль, столько эмоций, вы¬разительности, артистичности вкладывали конкурсанты. По итогам конкурса первое место поделили Эрик Тойбазаров (школа-гимназия № 38) и Станислав Пяк (средняя школа № 9); вто¬рое место также было присуждено двум участникам - Ильясовой Айжан (школа-гимназия № 3) и Уркимбаевой Бакытгуль (средняя школа № 44); третье - Жанузаковой Альмире (средняя школа № 36) и Сафонову Виктору (средняя школа № 26). Участники, занявшие призовые ме¬ста, были отмечены грамотами. Зрительские симпатии были отданы ученице школы-лицея № 34 Марине Толочко.
Региональный семинар работал в нескольких направлениях. На первой секции, посвящен¬ной изучению наследия Михаила Ивановича Чистякова, были представлены воспоминания друзей и учеников поэта, доклады учащихся школ по анализу его творчества. Близкий друг се¬мьи Чистяковых Валентина Федоровна Гусева поведала о друзьях поэта, которым тот посвя¬тил свои произведения. Рассказ ученицы М.И. Чистякова, поэтессы Натальи Матвеевой рас¬крыл личность Михаила Ивановича с новой, незнакомой для многих стороны. Трогательно и проникновенно прозвучали стихотворные строки в память об учителе и друге, написанные по¬этом Николаем Герасимовым. Выступления докладчиков порадовали глубоким содержанием, были продуманы и интересны, многие из них сопровождались иллюстративным материалом в виде презентаций.
Вторая секция была посвящена вопросам прошлого и настоящего Восточного Казахстана.
Примечательно, что молодежь волнуют многие актуальные темы современности, среди кото¬рых состояние природы, культурно-исторический аспект, история края, геноцид, перспекти¬вы туристической деятельности.
Третья секция работала по вопросам региональной литературы. Были представлены иссле¬дования творчества Курдакова Е., Васильева П., Иванова А.. Шустера В., Гребенщикова Г. и других авторов, так или иначе связанных с Рудным Алтаем.
«Чистяковские чтения» подтвердили, насколько жив у молодежи интерес к регионально¬му наследию.
Оргкомитет семинара отметил выступления участников сертификатами: учеников школ - «За участие в региональном семинаре», учителей - «За вклад в развитие воспитания подраста¬ющего поколения», выдающихся деятелей и ученых, изучающих региональное наследие - «За вклад в развитие региональной культуры». В адрес директоров школ, принявших участие в ре¬гиональном семинаре, были направлены благодарственные письма за поддержку идей формирования и развития региональной культуры и участие в региональном семинаре «Чистяков¬ские чтения» учителей и учащихся школ.
Незримое присутствие поэта Чистякова ощущалось на всем протяжении семинара. Без со¬мнения, Михаил Иванович был бы рад и горд за подрастающее поколение. Два года поэта нет с нами, но его стихи будут читать, изучать, цитировать, так как далеко не одна строка будора¬жит человеческую душу и заставляет сильнее биться людские сердца.

// Вестник культуры.- 2008.- № 5.- С. 3-4.

Ежегодно по итогам семинара выходит в свет сборник «Чистяковские чтения. Материалы регионального семинара». Тематика статей описывает наследие не только Михаила Ивановича Чистякова, но и всесторонне  освещает проблемы прошлого и настоящего Восточного Казахстана, вопросы региональной литературы.
Материалы сборника адресованы научным сотрудникам, профессорско-преподавательскому составу вузов и студентам, работникам образования и культуры, широкому кругу читателей