Астана
Радио хабар.
Тілші: Армысыздар, құрметті радиотыңдаушылар!
Микрофон алдында- Салтнат Кењесбекќызы.
Єуе толќынында «Шежіре» хабарыныњ кезекті саны.
Б‰гін біздіњ хабарымыз Ќазаќстанныњ астанасы болып, аяѓын келешекке ныќ ќадаммен басќан елордамыз жайында болмаќ.
Тілші: Кім-кімді болмасын µзі т±рып, µзегі сабаќтас болѓан, кіндігі тамырлас ќаланыњ тарихынан хабардар болуы хаќ. Ертеде µзге атауѓа ие болып, ќазіргі тањда єлемдік байланыстыњ к‰ре тамырына айналып отырѓан елордамыздыњ бой т‰зеп келе жатќан єсем ѓимараттары мен тарихи ескерткіштерінен бір ‰зік сыр шертеміз. Мєселен, кешегі кењес дєуірі кезінде Ќараѓанды облысыныњ ќ±рамында болып, одан 1939 жылы 14-ші ќазанда бµлініп шыќќан Аќмола ќаласы жер кµлемі жаѓынан 125 мыњ шаршы киллометрді ќ±раѓан. Осыдан кейін б±л далада ќыруар ќуатты к‰штер оянды, µлке экономикасы к‰рт µсіп, 1958 жылы облыста совхоздар мен колхоздар мемлекетке 221 миллион 100 мыњ п±т астыќ сатыпты. Осы орайда б‰гінгі Астанамыз дєл 43 жыл б±рын да ќарќынды ќ±рылыстыњ ќолѓа алѓанын айта кету орынды сияќты.
1961 жылы Аќмола ќаласы сол кездегі Мєскеудіњ кµњіл ќалауымен тыњ µлкесініњ орталыѓына айналѓанын біз тарихтан жаќсы білеміз. Ал биылѓы жылы сол тыњ игерудіњ 50 жылдыѓын да тойлаудамыз. Ертеде жања мєртебеге ие болумен ќатар ќала 130 жылдай иеленіп келген атауынан да айрылып, бір к‰нніњ ішінде Целиноград болып шыѓа келді. Ќаладаѓы ќ±рылыс ж±мыстары айтарлыќтай ќарќынмен ж‰ргізілген. Осылай Целиноград ќаласы талай жылдар бойы даму, µрлеу ‰стінде болды.
Ата-бабамыз арман еткен тєуелсіздік ќолымызѓа тиіп, ењселі ел болып, жоѓалѓан ќазаќ дањќын ќайта жањѓырттыќ. Ел басына ауыртпалыќ т‰скенде , ќабырѓасы ќайыспай, билік тізгінін ќолына алѓан елбасы Н±рс±лтан Єбіш±лы болатын. Сонау к‰н шыѓыста саѓымдай кµлбењдеген ќиыншылыќтардыњ бєрі артта ќалѓандай болды. Ал 1992 жылы призидент жарлыѓымен Целиноград ќаласы µзініњ байырѓы атауына ќайта ие болды.Алайда Елбасыныњ алѓа ќойѓан маќсаты мен ќазаќ халќын єлемге паш етуде 1996 жылы ел астанасын Алматыдан Астанаѓа ауыстыруы жайлы жарлыѓыныњ µзі оныњ ізгі саясатыныњ бірі деп ойлаймын. Ендігі арада Арќаѓа ќоныс аударѓан Астананыњ кешегісі мен б‰гінгісі кµпшілік ќауымныњ кµз алдында. Саѓым ойнаѓан сары даланыњ ќырат б±йраттарыныњ арасында б±йыѓып жатќан Аќмола тарихы єріден бастау алѓан болса, іргесінен 10-12 ѓасыр шамасында б±л µњірдіњ ќасиетті , киелі мекен екендігі де белгілі. Кешегі 97-ініњ желтоќсаны тарих кµшініњ талайым сєтіне айналды. Аќ т‰йеніњ ќарны жарылѓан тєуелсіздік тањы атќаннан кейін ќыран ќанатын ќомдап, т±лпар бауырын жазѓан к‰н туды десе де болѓандай. Экономикасы ќарыштап, саясат оренасында аз-аќ жылда µзін єлемге мойындатып ‰лгерді. Астананы єлемдік µркениеттіњ озыќ ‰лгісімен, мєдени ќ±ндылыќтарымен байыту, єрі сол жања тынысты тµл µнерімізбен, ±лттыќ рухпен жанастыра ‰йлестіру м‰ддесі ѓана бізді осы µзіміз армандаѓан кµкжиекке алып шыѓары аныќ. Ќала сєулетіне кµркемдік ‰лгісі жаѓынан сєн беретін Cалтанат сарайы, Президенттіњ мєдени орталыѓы, «Синима-Сити» ойын-сауыќ кешені астаналыќ мєртебеге ие болѓалы бері жањадан салынѓан ќ±рылыс нысандары ретінде ќымбат саналады.
Б±рынѓы теміржолшылар сарайы К‰лєш Байсейітова атындаѓы опера жєне балет театры, тыњгерлер сарайы Конгресс- Холл, Музыка училищесі ¦лттыќ музыка академиясы болып ќайта жањѓырѓан. Сонымен ќатар Жастар сарайыныњ Ќ.Ќуанышбаев атындаѓы ќазаќ, Горкий атындаѓы орыс драма театрларыныњ к‰рделі жµндеуден µткен ѓимараттары ќаланыњ мєдени кµркініњ бір кереметтілігініњ айѓаѓындай. Ал саяси-ќуѓын ќ±рбандары мемориялы, Отан ќорѓаушыларѓа арналѓан монумент-ескерткіш, ‰ш бидіњ-Єйтеке, Ќазыбек, Тµле, Абай мен хан Кененіњ ескерткіші арќылы елорда сєулет µнері, µзіндік наќышымен ерекшеленіп келеді. Астананыњ мєдени µсіп кµркеюі тек ѓимараттарды, зєулім ‰йлерді ќаз ќатар тізіп т±рѓыза берумен ж‰зеге аспайды. Мєдениет, онда т±ратын, онымен бірге жасайтын єр ±лттыњ, єр адамныњ рухани жан- д‰ниесі байлыѓымен, с‰йіспеншілігімен г‰лденбек. Мєдениет дегеніміз сыртќы сєулетпен ішкі байлыќтыњ ќос б±рымындай ќатар µрілуі тиіс. Б±л екеуі бір-бірінен ажырамау керек. Арасы алшаќтаса солѓан г‰лдей ажарын жоймаќ. Ал ќарќынды дамып келе жатќан Астана ќ±рылысына т‰рік, итальян, швейцар, фирмалары ќатысуда. Ќала орталыќтарыныњ бєріне текше тас тµселіп, ж‰здеген мыњ аѓаш т‰птері отырѓызылѓан. Ќазіргі тањда наѓыз жасыл желекті белдеу салынуда.
Осы заманѓы инфраќ±рылым жасаќтау- ќала µкіметініњ басты назарында. Астана- ірі автокµлік жєне теміржол торабы, халыќаралыќ єуежай єлемніњ аса ірі ќалаларымен єуе ќатнасын орнатуѓа м‰мкіндік беріп отыр. Ќаланыњ-єлеуметтік, экономикалыќ т±жырымдамасына сєйкес Есілдіњ сол жаѓалауында жања ќ±рылыс жобалары 2001 жылы ќолѓа алынѓан болатын. Б±л саланыњ негізгі баѓыттарыныњ бірі-іскерлік инфраќ±рылым жасаќтау, жањалау ќызметін µрістету, халыќаралыќ дењгейдегі мейманханалар мен сауда орталыќтарын салу, ќ±рылыс индустриясыныњ осы заманѓы базасын µркендету.
Алайда Астанамыздаѓы ќ±рылыс ќызу ‰стінде дамып келеді. Бой т‰зген зєулім ѓимараттар кµкке шаншылып, аспанмен таластырѓандай. Сондай-аќ 130 жылдай тарихы бар ќаланыњ тарихи, кµне жєдігерлерін елеусіз ќалдыру да елімізге сын емес пе? Ќалай десекте, соњѓы айѓаќтар бойынша ќ±рылыс астында ќ±ндылыќтар ќалуда. Тарихи жєне мєдени ескерткіштерді ќорѓау мемлекеттік инспекциясы Астана ќаласы еркін экономикалыќ аймаѓы єкімшілік кењесініњ 1999 жылѓы шешімі негізінде ќ±рылып, 2000 жылдыњ мамырында іске кіріскен екен. Осы біршама уаќыт аралыѓында олар ескерткіштер тізімін жасап, оны мемлекеттік жєне жергілікті органдардыњ ќорѓауына берген. Ал кейбір айѓаќтар бойынша ќ±рылыс кезінде жер астынан мамонттыњ с‰йегініњ ќањќасы, динозаврдыњ бас с‰йегіне ±ќсас таѓы да бірнеше ќ±ндылыќтар табылѓан. Алайда асыѓыстыќ пен елемеушіліктіњ салдарынан кейбір кµне бейіттер жер ќойнауында, яѓни ќ±рылыс астында ќалып ќоятыны аныќ. Б±ѓан себеп кейбір µркениетті елдерде ќ±рылыс кешені бой кµтерер алдында ол жерде археологиялыќ ќазба ж±мыстары ж‰ргізіледі. Жер ќабаты зерттеліп, тарихи кµне б±йымдары жоќтыѓына кµз жеткізеді де, ќ±рылысты бастауѓа р±ќсат ететін кµрінеді. Егерде біздіњ елде де осындайды ќолѓа алар болсаќ, мұндай ќ±ндылыќтарымыздан кµз жазып ќалмас едік ќой. Таѓы бір айта кететін мєселе елордадаѓы ауѓан жауынгерлеріне арналып салынѓан ескерткіштіњ салынуы кезінде жер астынан ќола дєуіріндегі бейіттер табылѓан деген пікірлер бар.
Олай болса ендігі арада сол тарихи ескерткіштерді ќорѓау инспекциясыныњ µткен жылѓы мєліметтеріне с‰йенер болсаќ, тізімде 36 тарихи жєне мєдени ескерткіштер бар екен. Соныњ алтауын ќатардан шыѓарѓан. Олар- тыњ игерушілердіњ ењбек дањќы 1978 жылы салынѓан, Кењес одаѓыныњ батыры Юрий Малахов оќыѓан мектеп-‰йі 1933 жылы бой т‰зеген, №27-ші атќыштар дивизиясыныњ 29-шы штабы орналасќан ѓимарат 1941 жылы салынса, ¦лы Отан соѓысыныњ батыры Павлик Морозов оќыѓан мектеп-‰йі 1942 жылы салынѓан, жєне де 1919 жылы бой кµтерген Кењес µкіметініњ белсенді к‰рескері Монинге орнатылѓан мемориялдыќ таќта. Ал жергілікті дєрежедегі сєулет ескерткіштерініњ саны-16 болса, Республикалыќ дењгейде ќорѓайтын ѓимарат екеу екен. Оныњ бірі- Конгресс-Холл да, екіншісі «Отырар» кµшесіндегі №31-ші ‰йі екен. Тарихи мєліметтер бойынша б±л ‰йде Сєкен Сейфуллин ќазаќ балаларына сабаќ берген. Осындай тарихи мекендерді т‰рлі маќсатќа пайдалану ел µмірімен тікелей байланысты. Келешекте б±ндай м±ралар да санамыздан біртіндеп µше бер‰і де ѓажап емес. Б‰гінде Украинаныњ Ќазаќстандаѓы елшілігі орналасќан «Астана» д‰кені, сондай-аќ Жангелдин кµшесі бойындаѓы єскери медициналыќ басќарма орын тепкен ѓимаратта да тарихи сєулет µнері ќ±рлыстарына жатады. Б±л ‰ш ‰йді де кезінде Кубрин деген кµпес салдырѓан кµрінеді. 1880-1905 жылдары салынѓан ќ±рылыс нысандары єлі к‰нге дейін µз наќышын саќтап т±рѓаны мєлім. Благовещенский деген дєрігер т±рѓан ‰й б‰гінде Сєкен м±ражайыныњ єкімшілігіне берілген. Кµпес Казанцевтіњ 1846 жылы салдырѓан ‰йі аќын м±ражайына айналѓан. Ќорѓау инспексиясыныњ ж±мыстарыныњ нєтижесінде б±ндай ќ±ндылыќтардыњ бірі Аќмолада алѓаш т‰лен тартќан шотаяќты трактор мен тыњ игерушілік науќанынан ќалѓан шынжыр табан трактор Президенттіњ мєдени орталыѓыныњ балансына «Астана ќ±рылыс» фирмасы арќылы ќайтарылып беріліпті. Сондай-аќ м±ражай ќорына 19 ѓасырдыњ басында ќ±йылѓан зењбірек, 1940 жылѓы соќа, тастырма, 18 ѓасырдаѓы ќ±лыптастар ќайтарылып берілген. Тарихи-мєдени ескерткіштіњ бірі-Бµкейхан кµшесі №40-шы ‰йде орналасќан, б‰гінде республикалыќ клиникалыќ госпитальѓа айналѓан ѓимаратты жµндеу, ќайта µњдеу ж±мыстарына ‰стіміздегі жылы 7 миллион тењгеніњ ќаралуы, Отырар кµшесіндегі бой т‰зеген ќазаќ драма театрыныњ єкімшілік ѓимаратын ќайта µњдеуге 15 миллион тењге ќаржыныњ бµлінуі мєдениеттіњ бойына да ќан ж‰гіріп, ес жиып, етек жаба бастауыныњ белгісі шыѓар.
Айтар болсаќ жарќын болашаќтыњ, елдіњ бірлігініњ бір –бірімен ажырамас т±тастыѓындай саќтап, ќанатын енді ѓана жайып келе жатќан µскелењ ±рпаќтыњ бізден кейінгілерге мирас етіп табыстар мирас м±раларымыздыњ бірі болмаќ деген сенімдеміз.
Тілші. Сонымен, радиотыњдаушы ќауым сіздер біздіњ «Шежіре» хабарынан Астана ќаласыныњ кµне жєдігерлерімен оныњ ќазіргі тањдаѓы бет-бейнесініњ ажарынан хабардар бола алдыњыздар.
Хабарды дайындаѓан- Салтанат Кењесбекќызы.