Индустрияландыруға бағыт алудағы қыйыншылықтар

Индустрияландыруға бағыт алудағы қыйыншылықтар.
1925 жылғы желтоқсан – БКП-ның XIV сьезі белгілеген социалистік индустрияландыру бағыты: Индустрияландыру КСРО халық шаруашылығын дамытудың 1-бесжылдығымен  (1928-1932) қатар келіп өлкеде елеулі қиыншылықтармен жүзеге асты: қазба байлықтарының толық зерттелмеуі, байланыс  және тасымал құралдарының нашар дамуы (терр. 1000 шаршы шақырымы темір жолдан тұрды), жұмысшы талабының сан жағынан өте аз болуы(халықтың 90 пайызы  шаруалар), жергілікті мамандардың жетіспеуі, ЖЭС тоқтатылып әскери коммунизм  кезеңіндегі әдістердің жаңғыртылуы, халық билігің жеке диктатурамен ауыстырылуы, әміршілік – төрешілік басшылық әдісінің енгізілуі.
Индустияландыру жағдайында еңбекшілердің жақын арада шешуге тиісті міндеттері:  Өлкенің тех-лық – эко-лық жағдайынан артта қалуын жою; Байырғы халық өкілдерін кеңінен тарту жолымен жұмысшы табы мен өндірістік-техникалық мамандарды қалыптастыру.
Социализімнің бұрмалануы Қазақ өлкеліп партиясының 1-хатшысы  Ф.И.Голощекиннің (1925-1933) келуімен күшйе түсті
Кіші Қазан төңкерісі
Ф.И.Голощекин  “қазақ ауылы Қазан лебін сезінген жоқ, сондықтан Кіші Қазан төңкерісін жасау қажет”  деген идеясын ұсынады. Сталинге хат жолдап, “Мен осы жазбаңызда берілген саясат негізінен алғанда дұрыс саясат деп ойлаймын” деген жауап алады. Осыдан бастап Голощекин идеясына жол ашылды. Кіші қазан төңкерісінің бағыты: Өлке өнеркәсібін ұсақ және орташа деңгейде дамыту; Өлкені шикізат базасы ету.
Голощикин бұл қағидасын 1927 жылы ұсынып, 1930 жылы VII Өлкелік партия конференциясында нақтылады. Саяси Бюро мүшелігіне кандидат А.А.Андреев VI Бұкілқазақтық партия конференциясында бұл бағытты қолдайтығын мәлімдеді.
Ірі саяси  қайраткер және экономист Смағұл Сәдуақасов Кіші Қазан бағытына қарсы шығып, өз идеясын ұсынды. Оның көздеген бағыты: Өнеркәсіпті шикізат көзіне жақындату; Қазақстанды ірі өнеркәсіптер еліне айналдыру.   С.Сәдуақасов сол кездегі өлке экономикасы туралы: Қазан өлкесі отар болып келеді  және солай олып қалады  - деп тұжырым жасады.
Индустрияландыру жолдары туралы пікірсайыс барысында кереғар көзқарастар қалыптасты: Түйеден социализмге өту мүмкін емес, далада фабрикалар мн зауыттар салу шамадан тыс нәрсе, ұлттық өзіндік ерекшелікті жояды; Қазақтандыру өндірісті қымбаттатып жібереді; Қазақтармен өнеркәсіп қаржы жоспарын орындау мүмкін емес.  
С.Сәдуақасов пен Ж:Мыңбаевтың өнеркәсіпте сақталып отырған отаршылдық құрылымды қайта қарау қажеттігі туралы айтқандарын Ұлтшылдық көрініс деп бағалады. Ал индустрияландыру қарқыны туралы ескертпелер Ұлыдержавалық шовонизм көрініс деп бағалады.
Индустрияландыруды жүзеге асыру
Индустрияландыру - өлкенің табиғи байлықтарын зерттеуден бапсталды. Академик  Н.С.КурнаковОрталық Қаз-ның  минерал шикізат байлықтарын зерттеп, ҚАКСР Кеңес одағының тұтас металлогенді провинциясы деп тұжырым жасады; Академик И.М.Губкин Орал-Ембі мұнайлы ауданын зерттеп, бұл кен орны-мұнайға аса бай облыстардың бірі деп қорындылады.   Инжинер-геолог Қ.И.Сәтбаев Жезқазған ауданындағы мыс кен орындарын зерттеп, аймақтың болашағы мол екенін дәлелдеді.
1927 жыл-Түркістан-Сібір темір жол магистралының құрылысы басталды: В.С.Штаов – құрылыс бастығы; Рус-ка Халық ком-лары Кеңесінің төрағасы Н.Нұрмақов – Түріксібке жәрдемдесу ком-ның басшысы; РКФСР Халық Ком-лары Кеңесі төрағасының орынбасары-Т.Рысқұлов-РКФСР үкіметі жанындағы Түріксіб құрылысына жәрдемдесетін арнаулы коммитет басшылы. Құрылысқа 200млн.сом қаржы бөлінді, оның ұзындығы 266,5 шақырым болатын учаскелердің бірі-Жетісу жолына тәулігіне 1500 м жол төселіп, 7 айда салынды. 1930 жылы 28 сәуір-солтүстік және оңтүстік учаскелер Айнабұлақ станциясына түйісіп, жол уақытша іске қосылды. 1931 жылы қаңтар-Түріксіб темір жолы тұрақты пайдалануға берілді.
Түріксіб магистралы салынуының мемлекеттік және әлеуметтік-экономикалық маңызы
Орта Азия Сібір аудандарымен жалғастырылды; Елдің шығыс аудандырының экономикасы мен мәдениетін дамытуға ықпал етті; Өлкедегі жұмысшы табын тәрбиелеу мен шыңдау мектебі болды.  Қатардағы жұмысшы Д.Омаров – Түріксіб бастығы; Т.Қазыбеков – Қазақ-көлік құрылыс тресінің бастығы, Социалистік Еңбер ері.
Соғысқа дейінгі бесжылдытар кезіндегі салынған құрылыстар: Тіріксіб темір жолы, Қарағанды шахталары, Ембі мұнай кәсіпшіліктері, Шымкент қорғасын зауыты, Балқаш пен Жезқапзған кен металлургия комбинаттары, Кенді Алтай, Ащысай полиметалл кәсіпорындары, Ақтөбе комбинаты жылу және су электр станциялары, құрылыс материалдары өнеркәсібі нығайтылды. О.Қаз-ның  шикізат аймағы  Оңт.Оралдың өнекәсіп орындарын кенмен, металмен,көмірмен жабдықтады. Кенді Алтай Сібірдің индустриялы кешенімен ұласты. Мұнайлы Ембі Еділ мен Жайық арасында жаңадан құрылып жатқан “Екінші Бакуң мұнай”базасының бір бөлігіне айналды. Индустрияландыру басты міндеті КСРО-ны машиналар мен жабдықтар әкелетін елден оларды өзі шығаратын елге айналдыру тұжырымынан (И.В.Сталин) қазақ өлкесі шет қалды.
Индустрияландыру саясатындағы кемшіліктер
Машина жасау, металлургия, қорғаныс өнеркәсібі кәсіпорындары болмады; Энергетика базасы, құрылыс материалдыры өнеркәсібі артта қалды; Тау-кен шикізатын дайындаушы база ретінде қала берді; Республикадан сирек кездесетін металдар, мұнай, көмір, фосфорит тегін әкетілді. Теміржол арқылы жүк тасымалдау 1913 жылғы деңгейінен 213 есе асып түсті.
Өлкедегі индустрияландыру бағытын жүзеге асыру жолдыры: Шаруаларға үктеме салықтар салу; Республикадағы барлық жинақталған қорларын  мемлекеттік бюджетке қосу (тонау); Орталық бюджеттен берілген есебінде, республика қорынан субсидиялар мен дотациялар бөлу. 1931-1934ж-2 мрлд137млн сом; Өндірісті өнім өткізуді және жабдықтауды мемлекет қолына шоғырландыру; жазалау саясатын қолдану; Ұжымдастыру және аштықтан бас суғалап қашқан қазақ шаруаларының еңбегін пайдалану
Индустрияландыру еркешеліктері
Өлкедегі индустрияландыру жоғарыдан жүзеге асырылып, шикізат көздері екпінді қарқынмен игерілді, мұнай ембіде өндіріліп, өңдейтін орталық Орскіде салынды; Билікті жұмысшы мамандар, имжинер-тенхник қызметкерлер сырттан, негізінен Ресей мен Украинадан әкелінді; Жергілікті мамандар жетіспеді; Урбандалу процесі күшті жүріп, қалалар мен қала үстіндегі қоныстар, қала халқы көбейді;  
1930 жылдың аяғы – қазақ халқы – 29,8%; 1939 жыл – қалада тұратын қазақтар – 375 мыңға артты (1926 жылдан 5 есе көп); 1926 жыл – қазақтар 2,1%, соғыс қарсаңында қала мен қала үлесіндегі қоныстар – 16%.
Жұмысшы табы құрамындағы қазақтардың үлес салмағы артты. 1928 жылы – 19,8%, 1935 жылы -43%-ға өсті. Орталықтағы дамыған аудандар ұлт аймақтарынқамқорлыққа алды (Ленинград, Донбасс, Харьков). Балқаш мыс комбинатына Мәскеуден құрылыс техникумының түлектері, метро құрылысынан 750 маман мен жұмысшылар келді. 100-ге жуық қазақ жұмысшылары бетон құюшы мамандығын игерді.Донбасс шахтерлері Қарғандыны қамқорлыққа  алды.Мамандар даялауда индустриялы Орал көмектесті. Қазақ жұмысшылары Красноуральск, Среднеуральск комбинаттарында тәжірибе жинақталды.  Қазақстанда мектептер, зауыт-фабрикалар, үйірмелер, техника үйрену үйірмелері ашыла бастады.
Индустрияландыру барысында бұқаралық социалитік жарыс өрістеді. 1930 жылы республикада 10 мыңнан астам екпінділер болды. Донбасстың жаңашыл забойшысы  - Алексей Стаханов бастамасы  ел көлемінде насихатталды. Қазқстандағы алғашқы Стаханов ізбасарлары – Қарғанды шахтер Түсіп Күзембаев. Стахановшылар қозғалысы халық шаруашылығының барлық аса маңызды салаларын қамтыды.   1935 жылғы желтоқсан – Республиканың түсті металлургия өнеркәсібі озаттарының тұңғыш елеті. Қазақстан индустриясының еңбек ерлері: Ә.Мұрынбаев, М.Сағымбеков, С.Өтебаев, Б.Нұрмағамбетов, З.Табылдинова, А.Сафин.Индустрияландыру барысында жаңадан қалыптасқан Қазақ жұмысшы табының 30%-ы – шаруалар. Қазақстан жұмысшы табының ұлттық кадрларын даярлау толығынан шешілмеді, олар әлі де қалыптасу үстінде еді.
Индустрияландыру саясатының тарихи маңызы: Жұмысшы табы қалыптасты; Қысқа мерзімде орасан зор материалдық қазыналар, өнеркәсіп мүмкіншілігі жасалды; көп ұлтты ұжымдар пайда болды; Қазақстанның басқа индустриялық аймақтармен экономикалық байланысы орнықты:
Қазақстанның өнеркәсібінің орталық дәуірде негізі қаланып, кейін жалғастырылған бір жақты дамытулуы осы күнге дейін зардабын тигізуде.

Стахановшылар қозғалысы:

Оң әсері    
1.Жаңа техника мен технология меңгерілді.
2.Жұмысшы табының мәдени – техникалық деңгейі жетілдірілді.
3. Еңбек өнімділігі артты.
4. Индустрияландырудың даму қарқыны тездетілді.
Теріс әсері
1. Жағдайға қарап ыңғайланып, реттелетін қозғалысқа айналды.
2. Жаппай стахановшыландыру  жүргізіліп, өндіріс берекесі кетті.
3. Жекеленген адамдарға рекорд жасау үшін жағдайлар жасалды.
4. Еліктеушілік, біріңғай ойлаушылық жаппай көнбістілік психологиясы қалыптасты.


Қорытынды: Қалаландыру үрдісі күшейді, ондаған жаңа қалалар мен қала үлгісіндегі мекендер өсіп шықты. Алтын өндіру елдің қаржы жүйесін нығайтуға қомақты үлеу қосты, Жұмысшы табы қалыптасты; Қысқа мерзімде орасан зор материалдық қазыналар, өнеркәсіп мүмкіншілігі жасалды; көп ұлтты ұжымдар пайда болды; Қазақстанның басқа индустриялық аймақтармен экономикалық байланысы орнықты , қазақтың саны өсті, шет елдегі мамандар мен ғалымдардан тәлім – тәрбие ала бастады.