Тоталитаризмен демократиалық қоғамға өтудегі мәселелер

Жоспар:

1. Демократиялық  қоғамға  өту  жолдары.

2. Бір  қоғамнан  екінші  бір  қоғамға  бейімделу  мәні.

3. Саяси  бейімделу  кезеңдері.

Демократиялық  қоғаға  өту  жолдары

Әр  түрлі  елдердің  домакратияға  бейімделу  жағдайларын  талдап, қорыта  келіп,  ғалымдар  бір  жолда  бір  жүйелілік  болуы  керек  дейді.

Теориалық  жақтан  алғанда  бұл  мәселеде  екі  түрлі: либералдық  және  консервативтік  көзқарас бар.

Либералдар  жаңа  жағдайға  көшуде  ортақ  тапқа, халықтың  білім  дәрежесіне  баса  назар  аударады. Мұнда  төбе  топ (элита) және  қатардағы  азаматтардың бұл  процеске  тартылу  деңгейі  шешуші  рөл  атқарады. Себебі, олардың  арқасында  саяси  реформалар  атқарылады.

Консерваторлардың  ойынша, демократиялық  үрдісте  тәрбиеленген, билік  институттарын  дұрыс  пайдаланып, басқара  білмейтін  халықты  билікке  араластырудың  керегі  шамалы. Сондықтан  дамып  келе  жатқан  елдердің  жаңа  жағдайға  бейімделуі  үшін  мықты  саяси  тәртіп, тұрақсыздықты  тежей  алатын  заң, беделді  саяси  партия, автаритарлық  тәртіп  болуға  тиіс  дейді. Солар  ғана  билікке  саяси  басшы  жасай  алады, мемлекетте  мықты  бюракратия  қалыптасады, реформаларды  кезең-кезеңмен  жүйелі  түрде  жүзеге  асыруға  болады  деп  түсіндіреді.

Әр  елдің  даму  сатысына  байланысты  бейімделу  әр  қилы.

Экономика  саласында:

• Өндірістің  тауар  ақша  арқылы реттелуі;
• Мемлекеттер  арасында  экономикалық  және  сауда  қатынастарының  кеңеюі;
• Ғылыми  жетістіктермен  алдыңғы  қатарлы  техналогияларды  кеңінен  тарату;
• Білім  мен  ғылымды  дамытуда  қаражатты  көбейту, т.с.с.

Әлеуметтік  салада:

• Сословиелік-касталық  бөліністерді  жою.
• Бір  жіктен  екінші  жікке  кедергісіз  өтуге  болатындай  ашық  қоғам  орнату, т.с.с.

Саяси  салада:

• Билікті  алуан  түрлілік  тұрғыда  ұйымдастыру.
• Адам  құқықтары  мен  бостандықтарын  сақтау.
• Саяси  қатынастарды  кеңейту, жетілдіріп  отыру.
• Саяси  шешімдерді, кикілжіңдерді  шешкенде  мәмілеге  келу.

Бұрынғы  социолистік  елдер  бірінен кейін  бірі  тотаритарлық  жүйеден  бас  тартып, демократиалық  жолға  түсті. Капиталистік  және социолистік  жүйеге  бөлінудің  нышанындай  көрінген  Берлин  қабырғасының  күйреуі Шығыс  және  Орталық  Еуропаның  арасында  жаңа жағдай  туғызады. Ал  бұрынғы  КСРО  еліндегітотаритарлық  тәртіп  күйреп, оның  қарамағындағы  республикалар  көп жылдар  бойы аңсаған егемендігін  алып, терезелері  тең елдер  қатарына  қосылды.

Польшаның  әлеуметтанушысы, саясаттанушысы  Ежи Вятордың  ойынша, демократияға  ревалюция  арқылы  келуге  болмайды. Себебі, рефалюция  кезінде  зорлыққа  жол  ашылды, ол  зорлық  қарсы  жақтан  зорлықты  тудырды. Сондықтан  оған  жетудің  үш жолы  бар:

Реформа  жоғарыдан  басталады.  Мұнда  автаритарлық  басқарушылар  жағдайды  түсініп, ешкімнің  зорлығынсыз, өз  еріктерімен  саяси жүені өзгертеді. Мысалы, Түркия  президенті  Ататүріктің  басқаруы  осылай  болды.

Амалсыздықтан  биліктен  бас  тарту. Мысалы, 1974 жылы  Грекия  басқарушысы  полковниктері  Кипрде  әскери  төңкеріс  жасамақ  болды. Оған  жауап  ретінде  Түркия  Кипрге  әскер  кіргізіп, нәтижесінде  арал  екіге бөлінеді. Грекия  АҚШ-қа  арқа  сүйемек  болып  еді, бірақ олар қолдамады. Сондықтан  билік  басындағы  грек  полковниктері  амалсыздан  билікті  азаматтық  үкіметке  берді.

Билік  басындағылар  оппозициядағылармен  келісімге келу  арқылы  автаритарлық  тәртіппен  демократияға  өтеді. Мысалы, Испания (Франко өлгеннен  кейін) , Оңтүстік  Корея, Польша, Венгрия  және  т.б.

Автаритарлық  тәртіптің  күйреуінің  бірнеше себептері  бар:

• Ол  тәртіпті  өмірге  әкелген  мақсаттардың  орындалуы;
• Сол  тәртіптің  шеңберінде  шешілмейтін  қайшылықтардың  көбюі;
• Автаритарлық  тәртіп  дағдарысқа  ұшыраған  кезде  өз  елдеріндегідей  демократиялық  тәртіпті  орнатқылары  келген  дамыған  батыс  елдерінің  ықпалы  мен  қысымы.
• Қазіргі  кезеңдегі  демократияға  көшу  ТМД  елдерінің  алдында  да  тұр. Біреулер  Батыс  үлгісіне, енді  біреулер  Шығыс  үлгісіне  жүгінеді.

Батыстан –  жеке  адманың  еркіндігі  мен  бостандығын  жоғары  қою, оны  мемлекеттің  езгісінен  босату, олармен  сауда-саттықты өрістету, тәжірибелерінің  жақсы  жақтарын  қабылдау, мәдениетін  алу, т.с.с.

Ал  Қазақстан  Шығыс  үлгісіне  көбірек  сүйенеді. Оған  дәлел – діні, мәдениеті, бұрынғы  жазуы. Мәдениет  бізге  ең  алдымен  сол  жақтан келді. Шығыс мәдениетіне  қазақтардағыдай  қауымдастық, ұжымдастық, туыстық  жақын. Ал  Жапония  басқа  елдердің  ең  жақсы  жақтарын қабылдай  отырып, өзіндік  ерекшеліктерін, төлтумалығын  жоғалтпайды. Ұлттың  бар  күшін  Батыстың  ең  жақсы  жаңа  техналогияларын меңгеруге  жұмсап, жұмылдырып, әлемдегі, ең  озық , дамыған  елдердің  біріне  айналды.

Егер  республикамыз  өркениетті  елдердің  даму жолын, тәжірибесін  терң  саралап, орынды  пайдалана білсе, олардың  жіберген қаталіктерін  қайталамай, реформаны  жылдам жүргізуге  болар  еді. Батыс  елдері  реформаны  жасағанда  халықпен  кеңесе  отырып істейді. Халықтың  келісуінсіз  демократияны  орнату  қиын.

Біздің  халықтың  санасына  автаритарлық  тәртіп  сіңіп  қалған. Сондықтан  халықтың  саяси мәдениетін  көтеру  басты  мақсаттардың  бірі болуға  тиіс. Олар өз  құқықтарын, бостандықтарын  қорғай  білулері  керк. Бұл  жолда  алдымен  конститутцияда  көрсетілген қағидалар: құқықтық  мемлекеттің  принциптері, оның  демократиялы  негіздері, мемлекеттік  биліктің  бірден-бір  бастауы – халық  екндігі, оның құқықтары  мен бостандықтарының  мүлтіксіз  сақталуы, биліктің  заң  шығарушы, атқарушы, сот  билігіне тармақталуы  және  т.б. ережелердің  қалтқысыз  орындалғаны  шарт.

Елде  экономикалық  саяси,  құқықтық  реформалар  үздіксіз  жүріп  жатады. Ол - өмір талабы. Либералдық  демократиялық  жолға  түсу - бүгінгі  таңда  дамудың  ең  басты мақсаты. Ол  жалпы  адамзаттық  құндылыққа  жатады. Біздің  мақсатымыз – ата-бабамыздың дәстүр ерекшеліктерін  сақтай  отырып, алдыңғы  қатарлы  елдердің  өркениетті тәжірибесін бойға  сіңіріп,  нағыз  демократиялық  жолға  түсу.

4. Бір  қоғамнан  екінші  бір  қоғамға  бейімделу  мәні

Қоғам  әрқашан  өзгеріп, дамып, отырғандығы  белгілі. Соған  орай  саяси  жүйелерде өзгеріп, бір  жай-күйден  екінші  қалыпқа  ауысып, дамып  тырады.

Саяси  даму деп  саяси  іс-қимылдар, саяси мәдениетте  және жалпы  саяси  жүйеде өзгерістерге  әкелетін  процесті  айтады.

Саяси  дамудың  эвалюциялық  және  революциялық  түрлері  бар:

Эвалюциялықта  қоғамдық-саяси өмір  біртіндеп, баяу  дамиды.

Революциялық  дамуда  қоғамның  барлық  әлеуметтік-экономикалық  саяси  құрылымы түбегейлі  өзгеріске  ұшырайды. Ол  қарулы  және  бейбіт  жолмен  іске  асуы  мүмкін.

Әлеуметтану – қоғам  дамуын  дәстүрлі  және  қазіргі  деп  бөледі:

Дәстүрлік даму  экономика  әлсіз, аграрлық  шаруашылықпен  айналысады, отбасылық, рулық, тайпалық  байланыстар  қатты  дамыған, халықтың  көпшілігі  сауатсыз, т.с.с.

Қазіргі  қоғам  индустриалды  жоғарғы  индустриалды  қоғам  болып  есептелінеді. Ол рационализмге, ақыл-парасатқа, баяндылыққа негізделеді. Бүгінгі адам  өзінің  іс-әрекетінде алдына  саналы  мақсат  қойып, соған  жетер  жолды, әдіс-тәсілдерді  таңдап, табанды түрде оларды  іске  асыруға  тырысады.

Дәстүрлік  қоғамнан  қазіргі  қоғамға  өтудің, соған  бейімделудің  әр  түрі  бар:

Құрылымдық бейімделу. Оған  индустриаландыру, қазіргі  нарықтық  капитализмнің қалыптасуы, адамдардың  сауаттылығы, жұмыс  басты  құрылымның  түбегейлі  өзгеруі, білікті  мамандар, орта  және  әкімшілік  қызметкерлер  үлесінің  көбеюі, т.с.с.  жатады.

Азаматтық. Бұл  принцип  барлық  ересек адамдарды  мемлеект  басқару  ісіне тартып, қатынастыруға  бағытталған.

Саяси  қатынасу. Азаматтарға  қоғамның  саяси  өміріне  қатынасуына  кең  жол  ашылды. Мысалы: сайлау  жасына  келген  сайлау  және  сайлануға  құқықты  болуы.

Қазіргі  адам. Мемлеекттік, қоғамдық  жұмыстарға  белсене  араласатын  жаңа  адамның қалыптасуы.

Американың  зерттеушісі  А.Инкельсктің  тұжырымы  бойынша, қазіргі  адамның  мынадай ерекшеліктері  болуы  керек:

А) қандай  мәселе  болмасын  оған  әр түрлі  қаруға  болатынын, сншалықты  пікір  тууын  біледі.

В) қоғамдық  өмірді  түсініп, ұғынғанда өткенге, бұрынғыға  бағдар  ұстамайды, қазіргі  мен  болашақты  ойлайды.

С) индустриалды  техналогианың  қисынын  біледі, белгілі түсінігі  бар.

4. Саяси  бейімделудің  кезеңдері.

Дәстүрлі  қоғамнан  қазіргі  қоғамға  бейімделу  тұжырамдамасының  екі  тұрпаты  бар:

Өзіндік  ішкі  себептерден  пайда  болып, соған  бейімделу. Мысалы: Ұлыбритания, АҚШ баяу даму нәтижесінде  қоғамның  баянды  құрылысына  өтуді  басынан  кешірді. Бұл  (табиғи) болып  саналады.

Өмір  сапасы  жағынан  жоғарыдағылардың  жолын  қуушылар “қуалай  дамушы” елдер болады.

Саяси  бейімделу  алғашында:

А) дамып  келе  жатқан  елдердің  батыс  үлгісі  бойынша  демократиялануы.

Б) батысқа  бейімделу  “үшінші  елдрдің” табысты  әлеуметтік-экономикалық  өрлеуіне  жағдай  жасады.

В) бұл  елдер  дамыған  Батыс Еуропа  елдерімен және  АҚШ-пен  белсенді  қарым-қатынасының, ынтымақтастығының  нәтижесі  ретінде  қабылданған.

“Қуалай  дамуды” жүзеге асырудың  басты амал-әдісі – Батыс  мемлекеттерінің  көмегінің  арқасы  деп  есептеледі. Демократиялық  жолда  ең  алдымен  саяси  тұрақтылыққа  үлкен  мән беріледі. Онсыз  айтарлықтай  әлеуметтік-экономикалық  жетістіктерге  жету  мүмкін  емес.