Гегель

Гегель осы "Логика ғылымында" адамдарды ойлауға үйрету мәселесіне айрықша назар аударды. Ол өзінің ойын былайша айқындады: физиология мен анатомияны оқи отырып, адам ішкен тамағын корытуға немесе қозғалуга мүмкіндігі болады деу қандай ағаттық болса, логика арқы-лы ойлауға, үйренуге болады деу сондай сорақылық шы-ғар.' Сонда ойлаудың, оған үйренудің көзі қайда жатыр? Міне, осы мәселеге Гегель ерекше назар аудара отырып, оны, ең алдымен, адамдардың іс-әрекетінен, қызметінен іздеген болатын. Адамдар өздері өмір сүріп отырған қоғам-дық қатынастарды, ондағы практикалық-материалдық қызметтің негізін түсіну арқылы ойлау қабілетіне ие бола-ды. Мүндай козқарасты ол анықтап айтпаса да, осындай үғымға тым жақын келіп түр. Ендеше, адамның ғылыми үғымдары мен категориялары олардың қызметінің форма-лары ғана. Бүл жерде Гегель ойлау да, оның категорияла-ры мен үғымдары да, сондай-ақ оларды пайдалана білу де, үйрену де табиғи емес, ол қоғамдық қатынастардан шыға-ды деп атап көрсетіп отыр.

Оның көтерген осы проблемасы үзақ жылдар бойы айтыс-тартыс пен пікір таласына негіз болды. Шынында да, мектеп ойлауға, теориялық ойлауға үйрете ме деген сұрак жеңіл-желпі мәселе емес еді. Ол кеңес қоғамының жетпіс жыл бойғы басынан өткерген саяси-әлеуметтік, қоғамдық негізін камтыған сауал бодды. Оған жауап беру үшін бүкіл халық ағарту, орта және жоғарғы білім беру жүйелерін то-лығынан кайта қарап, оны пайымның құрсауынан шыға-рып, диалектикалықзерденің жолына түсіру керек еді. Бірақ бүл мәселе көптеген ойшылдардың шығармаларында жан-жақты талқыланғаньшен, шешімін таба алмады. ^ Гегель пайым мен зерденің өзара байланысын диалек-

тикалық логика арқылы шешуге үмтылды. Оның ойынша, пайым анықтамаларды береді де, соларды мықтап үстай-ды; ал зерде болса ол әрі теріс, әрі диалектикалық. Өйтке-ні ол пайым анықтамаларын жоқкд шығарады. Бірақ, екінші жағынан, ол дүрыс та онды. Өйткені жалпылықты туды-рып, оны ерекшелік арқылы ғана аңғарады. Өзінің шын ақиқатында зерде дегеніміз рух. Өйткені, ол бүл екеуінен де жоғары: ол пайымдаушы зерде немесе зерделік пайым.¹ •/ Гегельдің зерделік логикасындағы аса ірі ерекшелік — оның қайшылықтар туралы ілімі. Философия тарихында оған дейін қайшьшықтарға жан-жақты талдау берілмеді. Кант езінің философиясында қайшылықтарға тап болға-нымен, оларды шешуге келгенде дәрменсіздік көрсетті. Өйткені, оның трансцендентальды логикасы қайшылық-тарды шешу былай түрсын, оларға антиномиялар деп қана қарады. Өйткені қайшылықтарды анықтау мсн оларды шешу тек диалектиканың ісі. Гегель диалектиканы, ең ал-дымен, таным теориясы және тәсілі ретінде негіздеп шық-ты. Сөйтіп, диалектика бір жағынан ғылым (оның занда-ры мен категориялары бар), екінші жағынан таным тео-риясы ретінде негізделді. Егер диалектика көне заманда ойлаудың тәсілі, ал жаңа заманда өзінің мәнін таба алмай Кант философиясында жалғандық белгісі ретінде қаралса, Гегель философиясында ол дүние танудың және оны озгертудің құралына айналды. Сондықтан диалектика ой-лаудың формасы болды. Ал бүл форма оның философия-сында кдйшылықгарды ашып көрсетумен шектелмей, олар-ды шешудің жолдарын да қарастырды. Мұның өзі тек та-ным теориясындағы мәселелерге ғана қатысты емес, кері-сінше, ғылым мен техникада және адамгершілік мәселеле-рінде орын алган түйіндерді шешуге мүмкіндік берді. V Гегельдің логикасындағы пайым мен зерденің арақаты-насын бірде ажыратып, бірде біріктіретін мынандай негізгі үш бөлімді көрсете кету керек. Оның айтуынша, логика-лық ойлаудың: 1) абстрактылы немесе пайымдық; 2) диа-лектикалық немесе теріс зерделі; 3) спекулятивті немесе оң зерделі², — деп аталатын үш кезеңі бар.

Бірінші кезенде ойлау пайым ретінде көрінеді. Өйтке-

ні, дошатизм ойлау қызметінің жеке кезеңі екені, ал логи-калық — теориялык ойлау оның өзіндік санасы "жалпы", яғни таза формальды логика қызметінен басымырак екені айқындалып тұр.

^Екінші, диалектикалық кезең болса, анықтамалардың әлде бір-біріне қарама-қарсы болып, әлде олардың бір-біріне етіп, дами беретінін сипаттайды. Оның тарихи даму кезеңі скептицизммен байланысты. Яғни ойлау мына қара-ма-қарсылықтардың ішінде өзін-өзі ыңғайсыз санап, са-сып абдырайды. Сондықтан Канттың қайшылықтарды шешілмейтін антиномиялар деп зердені айыптауы осыдан болар. Скептицизм ("теріс диалектика" түрінде), тарихи жағынан алғанда, догматизмнен әддеқайда жоғары. Мүнда пайымдау диалектикасы үғынылған.

v Үшінші, спекулятивті немесе оң зерделі ойлау болса, ол қарама-қарсылықтардың бірлігі арқылы үғынылады да, олардын шешілуі мен бір-біріне өтуі арқылы мақүлдана-ды. Осы үшінші кезең арқылы біз Гегельдің логиканы жаңа сатыға көтеріп, оның философия тарихында алғаш рет "ди-алектикалық логика" деп аталатын формасын ашқанын көреміз. Үлы ойшыл осы арқылы диалектиканың бір мезгілде әрі логика, әрі таным теориясы және әдісі ретіндегі негізгі мақсатын айқындай түсті.¹

у/Ол ендігі жерде ғылыми ұғымдар мен категориялардың мазмұнын диалектикалық негізде түсіндіре отырып, олар-дың дамуын бүкіл адамзаттың тарихымен тығыз байланы-стырды. Сондықтан үлы ойшыл категориялардың өзара байланысы әрі ішкі, әрі қажетті, әрі объективті екенін ай-қындай отырып, олардың мазмүнын табиғат пен қоғам-ның даму белестерімен сәйкестендіруге тырысты. Мүндай көзқарас диалектиканың зандары мен категориялары ішкі мазмүны жағынан аса бай екенін растайды. Сондықган олар объективті дүниенің мазмүнын жан-жақты айқындай түседі. Гегель осы категориялар мен үгымдардың езара байланы-сы арқылы оларды түсіну негізіндс объективті дүниенің шындық бейнесін жасамақ болды.

Оның зерделі диалектикасы қүбылыстар мен заттардың өзара байланысын логикалық-теориялық жолмен аныктап,

түсінуге жол ашты. Ендеше диалектика табиғаттың, қоғам мен ойлау процесінің жалпы заңдылықтарын аша отырып, оны нақты-тарихи негізде түсінуге үмтылады. Гегельдің бүл диалектикалық әдісі ойлауды үнемі дамып отыратын про-цесс деп қарап, категориялар мен зандардың ішкі арақа-тынасын объективті деп санайды. Шындығында да солай еді. Өйткені диалектика, таным теориясы және әдісі бір-бірімен тығыз байланысты, объективті дүниенің мазмүнын беретін ілімдер. Сол себептен диалектиканың зандарын объективті түрде зерттей отырып, оларды үғынуда ішкі байланыстар мен қайшылықтарға зер салған жөн. Соны-мен қатар диалектиканың кез келген заңы мен категория-ларына мысаддардың жиынтығы деп қарауға жол берме-ген абзал.

Гегель философиясындағы үлкен бір жаңалық — ол рух-тың жан-жақты дамуын диалектикалық негізде баяндап берді. Әсіресе, оның "Философия ғылымдарының энцик-лопедиясы" деген шыгармасының "Рух философиясы" деп аталатын бөліміндегі проблемаларды жан-жақты талдай отырып, сол мәселелерді шешудегі зерделі ойына көңіл бөлейік.

^'Рух философиясында" үш кезең қамтылған. Ол — қүқ, мораль және парасат (адамгершілік). Міне, осылардың ара-сындағы байланыстарды нұсқаған Гегель бүлардың бір-бірімен сабақтасып, жалғасып жатқанын көрсетсді. Айта-лық, қүқ меншіктен басталып, келісім арқылы қүқ дәре-жесіне дейін көтеріледі. Мораль болса озінің даму проце-сінде парасатпен (адамгершілікпен) аяқталады. Міне, осы диалектикалық өзара байланыстарға үңіле отырып, анық-тайық дегеніміз оның мораль мен парасаттың өзара қаты-насындағы диалектикалық ойын көрсету. Мораль кеп жағ-дайда адамның ниетімен, ізгілігімен, жақсылық және жа-мандық іс-әрекетімен байланысты бола келіп, өзінің негізінде тар өрісті екендігін байкатады. Әрине, бүл адам-ның ішкі рухани дүниесінің жемісі десек те адам баласы-ның өмірінде ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-гүрып пен салт-сана, дәстүр осы моральмен тығыз байланысты бола-ды. Сондыктан, көбінесе, адамдар омірінде алдымен осы моральға бағынышты. Оларға жастайынан моральдың заң-нан айырмашылығы, оның принциптері зорлықпен үйре-

тілмейді. Гегель бұл тұста, сондай-ақ, белгілі бір дәрежеде заңның да және заңға бағынган үкіметтің де адамды тәрбиелеудегі маңызын атап көрсеткен болатын. Оның ай-туынша, көне заманда біреу "үлымды адамгершілік-пара-сат жағына қалай тәрбиелеймін" дегенде, оған пифагор-шыл "Балаңцы жақсы зандар қызмет етіп түрған мсмле-кеттің азаматы етуің керек", — деп жауап беріпті.¹ Мүнда Гегель мораль және парасатпен қатар жақсы заңдардың да алдыңғы қатарлы азаматты тәрбиелеп шығаруда айрықша орын алатынын айқын аңғартып отыр. V Гегель мораль мен парасаттың (адамгершіліктің) диа-лектикалық арақатынасын айқындай отырып, олардың бірі пайымдаудың шеңберінде, ал екіншісі зерденің жетегінде деп көрсетеді. Шынында да, тек пайымның ұғымдарына сүйенген мораль адамдарды жасынан ізгілікке тәрбиелей алмауы мүмкін. Өйткені, баланы жасынан: ананы үстама, мынаны істеме, ананы алма, мынаған тиіспе, өзіңді былай үста, былай киін, былайша жүр! деген қағидаларға үйрету оның бойына жақсылық пен ізгі ниеттерді сіңіре қоймай-ды. Сөйтіп, мораль тек қана жаттап алатын қағидаларға айналып, өмірге ешқандай қатысы жоқ, қатып-семіп қал-ған үғымдар болып шықгы. Мүның тәрбиелік жағынан гөрі, зияны басымдау.

Сондықтан Гегель парасатқа (адамгершілікке) айрық-ша мән "б^ереді. Расында да, тәрбиеде ерекше рол атқара-тын осы адамгершілік (парасат). Ал парасат отбасынан ба-сталады. Жанүяда адам алғаш рет ананың ақ сүті арқылы өз ұлтының салт-санасына, әдет-ғүрпына және мәдениетіне бойлай енеді. Оның отбасынан алған парасаттылық (адам-гершілік), имандылық қасиеттерін азаматтық қоғам әрі кдрай жалғастырады. Себебі, қоғам өмірі адамның әрі кдрай дамуына, оның шын мәніндегі адамдық қасиетінің қайнар көзін ашуға мүмкіндік туғызады. Адамгершіліктің (пара-саттың) ең жогарғы түрі, оның ойынша, мемлекетпен аякга-луға тиіс. Өйткені, мемлекет — әрі объективті, әрі қажетті, әрі қасиетгі мекеме. Мемлекет шын мәнісінде адамгерші-лік пен парасаткд сүйенген үжым болуга тиісті. Ол бүл түста парасатты (адамгершілікті) айқындай отырып, оның зер-

делік мәнін ашып отыр. Шынында да, адамгершілік зерде моральдің догмалык. үғымдары мен қағидаларынан әлде-кашан арылған, ол адам ойының биік шыңына қарай қол созатын қасиет. Сондықтан адамның адамдыгы оның бой-ындағы парасаттық (адамгершілік) қасиеттері арқылы ғана көрінеді.

v Гегельдің мораль мен парасаттың арасындағы диалек-тикалық байланысты пайым мен зерденің бейнелері сияқ-ты көрсете айқындауы кұні бүгінге дейін өз маңызын жо-ғалтқан жоқ. Жетпіс жыл бойы кеңес қоғамындағы адам-дардың көбі тек социалистік және коммунистік моральдің, қағидалардың негізінде тәрбиеленгенін айқын көріп отыр-мыз. Ал енді зерделі парасаттық (адамгершілік) қасиеттердің үзақжылдар бойы адамдарымыздың, әсіресе, жастарымыз-дың бойларына дарымағаны өкінішті-ақ. Сондықтан бо-лар олардың арасында өз үлтыньщ тарихын, салт-санасын, ана тілі мен әдебиетін, мәдениетін білмейтіндер көптеп кездеседі. Бір сөзбен айтқанда, парасаттылықпен адам-гершіліктің, имандылық пен ізгіліктің біздің жастарымы-зға тәлім-тәрбие беруге өзек бола алмағаны, олардың ара-сында мәңгүрттіктің өріс алғаны белгі беруде.

Гегель осы мораль мен парасаттың диалектикалық ара-қатынасын керсете отырып, бүл проблеманы зерде арқы-лы дүрыс шешуге талпынған. Расында да тек парасат (адам-гершілік) арқылы адамның рухани дүниесін мүлдем өзгер-тіп, жаңартуға болар еді.

Бүл жерде мынадай бір мәселеге тоқтала кетуді жен көрдік. Классикалық неміс философиясының атасы болган И. Кант осы өзекті мәселені шешуде алдымен моральға көбірек көңіл бөлгенін көреміз. Оның айқын айғағы ретін-де Канттың "Практикалық зердеге сын" деген шығарма-сын алуға болады. Мүнда үлы ойшыл қогамның моральдік даму тарихына ерекше мән беріп, оны жан-жақты зертте-ген. Ал енді Гегельге келсек, ол, керісінше, моральден гөрі парасат пен адамгершілікті ерекше бөліп кдрап, бүлардың маңызын аса жогары багалайды. Дәл осы мәселелерге кел-генде Канттың пайымдық көзқарастың шеңберінде қалға-нын байқаймыз. Ал Гегель болса, пайымдық үгымдар мен категориялардан шығып, зердеге карай бет бүру негізінде адамнын ішкі рухани дүниесін дамытуға кеңінен жол ашқан.

Оның зерде мен пайымды зерттеудегі көзкдрасы саяси, тарихи-әлеуметтік мәселелерді талдауынан айкын көріне-ді. Ол өзінің ең алғашқы шығармаларының бірі "Рух фе-номенологиясының" өзінде-ақ рухани өмірді қалыптасты-рудағы тарихшылардың ең ауыр жүмысына көбірек тоқта-лады. Тарихи шындық пен адамзат қызметінің түп тамы-рына диалектикалық негізде ұңілген Гегель субъектінің суб-станциямен қатынасын ашуға ұмтылды. Субстанция субъектінің шығуы мен дамуы үшін негіз болғанымен, олар-дың арасындағы тығыз байланыстылық бір-бірімен орын алмастыратыны айқын- Сайып келгенде, ол субъектінің та-рихи қажеттіліктер арқылы субстанцияның ішінен жарып шығатынын айқындап береді.

Алайда, ол "тарих дегеніміз белгілі бір идеяның жұзеге асуы" дей отырып, қоғам мен тарихтың объективті занды-лықтарынан бас тартатын ойшыл болып көрінуі мүмкін. Шынында да, ұлы ойшылдың тарихи шындықтың зерде-лілігі туралы ілімін қалай түсінеміз? Тарих, Гегельдің ай-туынша, рухтың қызметі. Ал рухтың субстанциясы -еркіндік. Міне, осы тұста оның диалектикасы тарих пен қоғамды түсінуде мақсаттылық шартын енгізген. Ал мақ-саттылық дегеніміз ғаламдық зерде еркінің жүзеге асуы-ның нәтижесі. Ендеше, бүл ерік (адамның емес, зерденің) өзінің қажеттілігімен танылуға тиіс. Бүдан біз зерденің қа-жеттілікті тануға ұмтылғандығы, тек соған ғана тән ерек-шелік екенін көреміз.

Гегель дүниетанымындағы аса бір зер салып зерттейтін мәселе — тарих пен зерденің арақатынасы. Оньщ ойынша, объективті дүние мен зерденің арасында өзара тыгыз бай-ланыстылық, яши диалектикалық аракдтынас бар. Мүны ол: "Шындықтың бәрі зердеге сиымды; зердеге сиымды-ның бәрі шындық" ' — деп сипатгайды. Міне, осы диа-лектикалық өзара байланыста болып отырған тарихи шын-дық пен зерденің аракдтынасын калай түсінеміз? Сол кездегі неміс жүртының шолақ ойлы басшылары үшін бүл көзкд-рас Гегельдің өзі әмір сүріп отырған шындықты мойындап қоймай, оны ақиқат деп, зерделі деп ақтағаны сияқты бо-лып корінеді. Ал шындығында бүл олай емес еді. Оның

айтуынша, "Шындық өрістей ксле кджеттілікке айнала-ды".¹ Ендеше, омір сүру шындыққа жатпайды. Өмірде бар заттар мен нәрселер, белгілі бір процесс езінің дамуы ба-рысында негізінде шындық болудан қалады. Ендеше, Ге-гель айтқандай, "Шындықдегеніміз мән мен өмір сүрудің біряігі".²

Міне, біз байқап отырғандай Гегельдің диалектикалық дүниетанымы негізінде зерде мен шындық езінің қарама-қарсылығына айналады екен. Яғни адамзаттың тарихи са-ласындағы шындықтың бәрі даму процесінің барысында зердеге сиымсыз болып шығады. Демек ол ез табиғаты бойынша зердеге сиымсыз болып шығады. Зердеге сиым-сыздық оның әуел баста бойында бар касиет. Ал адам ба-сындағы зердеге сиымды нәрсенің бәрі кдзіргі шындық си-яқганып отырған нәрсеге каншама кайшы келетін болса да, түбі ақиқат болып шығады. Гегельдің ойлау тәсілінің бар-лық ережелері бойынша, шындыктың бәрінің зердеге си-ымдылығы туралы қағида өмір сүріп отырған нәрсенің бәрі ешпекші деген екінші бір түжырымға айналып отырады.³

Мұндай диалектикалық әдістің нсгізінде біз шындық пен зерденің қаншалыкты қарама-қарсы болғанымен бір-біріне өтіп, бірін-бірі толықтырып отырғанын байқаймыз. Әрине, мүндай козқарасты неміс елінің сол кездегі бас-шылары былай түрсын, қазіргі замандағы өкімет адамдар-ды да жете түсінбейтініне тандануға болмайды. Өйткені, олардың ой-өрісі диалектикалық қарама-қарсылықгарды аша отырып, олардан туған қайшылыктарды шешуге жете бермейді.

Гегель галамдық зерденің "қулығы" деген проблеманы көтеріп отыр. Мүндай қулық диалектикалық әдіс арқылы ғана түсіндіріледі. Өйткені, адамдар тарихи кажеттіліктерге, өмір шындығына бағынышты. Яғни олар күні бүрын қүры-лып қойған торға тұскен жандар сияқты. Сондай-ақ адам-дар күні бұрын жасалып қойылған театр сахнасындағы ак-

терлер іспетті. Олардың алдын-ала белгіленген күнделікті орындайтын ролдері бар секілді. Бүдан адамдар кдшып құтыла алмайтындай болып керінеді. Яғни ислам дініндегі "туғанда маңдайыңа не жазылса, сол болады" деген фаталистік тағдыр күні бұрын белгіленіп қойғандай.

Ал Гегельдің диалектикасы бойынша адам осы қажетті-ліктіңтемір құрсауынан зерденің "қулығы" арқылы боса-нып шыға алады. Өйткені, адамдардың еркі мен бостан-дыгы, олардың дүниетанымдық қабілеті қандай да болма-сын қоғам зандылығын өзіне бағындыра алатын сияқты. Бұл жерде ол тарихтагы ұлы адамдардың, саяси қолбас-шылар мен әскери көсемдердің (Александр Македонский, Цезарь, Шыңғысхан, Ақсақ Темір, Наполеон, тағы баска-лары) ерік-жігері мен мақсаттарына жеткенін дәлелдейді. Алайда, Гегельдің диалектикасы бүл адамдар тарихтың даму заңын қаншама бүрмалап, мақсаттарына жеткенімен, олар тарихтың объективті даму заңын өзгерте алмады деп көрсетеді.¹

Оның философиясындағы пайым мен зерденің арасын-дағы диалектикалық арақатынасты шешуде таным теория-сы, логика және диалектика үлкен жаңалықгарға ие бол-ды. Бірақ, біз Гегельдің әрі философ, әрі ғалым ретінде пайымнан гөрі зердеге ерекше мән бергенін айта кетуіміз керек. Олай болса, классикалық неміс философиясындағы Канттың дүниетанымы жалпы алғанда пайымдаушылық дәрежеде кдлды деп түйеміз. Бүған Кант пен Гегельдің ара-сындағы 100 талер туралы қызу айтыс дәлел болады.

И. Кант өзінің "Таза зердеге сын" деген шығармасын-да қалтадағы, яғни нақты 100 талер мен ойдағы, яғни иде-алды 100 талер біріне бірі сәйкес келмейді деп көрсеткен болатын. Демек, оның ойынша, нақтылық пен идеалды-лықгы шатастыруға болмайды. Бірі — бар, ал екіншісі -жоқ. Бүл мәселені Кант құдайдың бар екендігін онтологи-ялық негізде дәлелдеймін деп айткдн болатын. Сондықган болар Кант "үғымнан болмысты аршып алуға болмайды" деп көрсетеді. Бүл түста Канттың зерделік ойдан гөрі пайы-мға, оның категорияларына сүйеніп отырганын аңғарамыз.

Міне, осы мәселеге Гегель озінің "Философия тарихы-ның дәрістері" деген еңбегінің үшінші кітабында айрық-ша мән береді. Оның ойынша, көз алдымызға елестеткен 100 талер шындықтағы талермен сәйкес келетінін білеміз. Бүл мәселе алдымен бізден тыс түрған жағдайға байланы-сты. Өйткені жүз талер шын бар ма, әлде жоқ па, олар менің меншігім бе, әлде оған жатпай ма, бұл өзара қаты-настың субъективті елес пен нақты емір сүрудің байланы-сы делінген болатын.¹

Шынында да талерлер де елестегі қүдайлар сияқты өмір сүре алады. Бірақ шын талер жалпы елестету мен қиялдан басқа жерде, яғни барлық адамдардың қоғамдық елестетуінен тыс жерде өмір сүре ала ма? Міне, мәселе осында. Егер қағаз ақшаларды пайдалана білмейтін басқа елге апарсаңыз, онда әркім сіздің бүл субъективті түсінігі-ңізге күлген болар еді,² яғни сіздің апарған қағаз ақшала-рыңыз өз жүртыңыздан басқа жерге жарамайды, олардың мүнда қүны жоқ. Мүның өзі, Гегель айтқандай нақтылық пен идеалдылықтың орын ауыстырып отырғанын, сайып келгенде, олардың тепе-тең екендігін көрсетеді.

Маркс айтқандай, егер сен оз қүдайыңцы, оның суретін басқа қүдайларға сыйынатын бөтен елге апарсаң, онда сен бос қиял мен абстракцияның үстемдігіндесің.

Мүның бәрі адамдардың қоғамнан, бір-бірінен жатсы-нуы негізінде болған жағдай. Жатсыну нақтылықпен иде-алдылыкгың араларьш ашуға да, оларды қосуға да мүмкіндік бермейді. Ендеше, қүдайлар мен талерлер, сайып келген-де, біркелкі қүбылыс екенін түсіну қиын емес. Міне, осы мәселені жан-жақты терең зерттеу кезінде Кант пен Гегельдің бір-бірінен каншама алшақ кеткенін білеміз. Сон-дықтан болар пайым мен зерденің озара диалектикалық мәнін толық аша алмаған Кант нақтылық пен идеалды-лықты шатастырып, үғым мен болмыстың езара қатына-сын түсінбеді. Сол себептен оның таным теориясында пай-ымның қүрсауынан шыға алмай, зердені сынаумен айна-лысуы заңды сиякты болып көрінеді. Ал диалектикалық негізде гана зерденің мәнін анықтауға ұмтылған Гегельдің