Жақсы мұғалім

Жақсы мұғалім — бұл қай кезде де ең алдымен кәсіби деңгейі жоғары, интеллектуалдық, шығармашылық әлеуеті мол тұлға. Ол оқытудың жаңа технологияларын өмірге ендіруге дайын, оқу-тәрбие ісіне шынайы жанашырлық танытатын қоғамнын ең озық бөлігінін бірі деп ссептеледі. Және солай болуға тиіс, Жоғары оқу орнында білікті мұғалімді даярлау үшін оқытушының да, студенттің де қажымас еңбегі қажет. Педагогикалык практика мұғалімді кәсіби даярлау жүйесінде басты элемент болып табылады. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасынын педагог кадрларды даярлау, қайта даярлау және олардың біліктілігін арттыру саласында "педагог кадрларды даярлау бағдарламаларына оқытудың бүкіл жылдар бойы үздіксіз педагогикалық және психалогиялық-педагогикалық практиканы енгізу" қажеттігі көрсетілген.
Кейінгі уақытта бұрын қалыптасқан ережеден ауытқып, педагогикалық практика тек бітіруіні курстарда ғана өткізіліп келді. Қазіргі студенттер Қазақстан Республикасының Білім жэне ғылым министрлігінің 2001 жылы дайындалған мемлекеттік жалпы білім беру стандарты бойынша білім алып жатса, бұл стандартта педагогикалық практика 1-курстан басталады, Бір ерекшелігі, 2004 жылы дайындалған мемлекеттік стандартта да барлық практиканың түрлері сақталып, ол 1-курста басталып соңғы курста аяқталады.
Бұдан сал бұрын бітірген студентгерде бұл мүмкіндік болған жоқ. Мектепке тек 3-курста ғана келген студент-практиканттар бірден балалармен араласып кете алмайды, бейімделу уақыты үздікке созылды. Педагогикалық практика алдында 3-курс студенттерінен алынғак бақылау сұрақтарына алынған жауаптардан, жүргізілген әңгімелерден, мектепке баруға деген қорқынышты, сенімсіздікті, өздерінің үлкен сынға үшырауы мүмкін деген ойдың мазалауын байқадық. Студенттердің барлығы дерлік балалар өздерін қалай қабылдайды, мектеп ұжымы — «практикант» балалар арасында тығыз байланыс бола ма?! Міне, студентгердің практика алдындағы ойлары осыны қамтиды. Біздің ойымызша, бұл олардың мектеппен, оқушылармен байланысының болмағандығының нәтижесі. Егер студенттер 1-курстан бастап практикада болса, жоғары курста мұндай келеңсіз құбылыстар кездеспеген болар еді, Бұған дәлел ретіндс 1-курс студенттерінің педагогикалық практикадан кейінгі нәтижелерді талдауын келтіруге болады. Олардың күнделікке түсірген ойларынан, сонымен қатар "Мектеп - бірінші курс студентінің көзқарасымен" шығармасынан көп жағдайдың мәнін білуге болады. Студенттер күндсліктеріндегі жазбаларында көргенін сипаттап, оған талдау жасамаған, ал шығармада олар өздерінің алғашқы әсерлерін ерекше көрсетіп, практиканың маныздылығын жан-жақты, өр кырынан сипаттаған.
Студенттердің барлығы да бұл практиканың дер кезінде ендірілгенін, оның қажет екенін жазады. Олардан үзінді келтірер болсақ: "... Мен мектепке оны кеше бітірген оқушы ретінде емес, мұғалім ретінде қарап және ол жерді өзімнің болашақ жұмыс орным ретінде қабылдай бастадым" десе, келссі бір студент: "Мектеп — бұл керемет мекеме, онсыз өмір қызық болмас еді. Мен мұны практикаға барған кезден жақсы түсіндім" деп жазады.
Көптеген студенттер практика кезінде өздерін мұғалім ретінде сезінуге мүмкіндік алды, өз таңдауларының дұрыстығына көздері жетті, сабақ құрылымы туралы алғашқы түсініктері қалыптасты. Сондай-ақ, бастауыш сынып оқушыларымен қарым-қатынас жасау ерекшеліктеріне үйренді. Осы қарым-қатынастар балалардың көңіл-күйіне қалай әсер ететінін, өз еңбектерінің нәтижелігін зерделеуге талпындырды. Бұл айтылғандардың барлығын студенттік аудиторияда сезіну мүмкін емсс екені айтпаса да белгілі.
Жоғарыдағы студенттер 2-курста ғылыми-педагогикалық зерттеу әдістемесі бойынша практикадан өтті. Бұл практиканың мақсаты — болашақ мұғалімдерді кәсіби-педагогикалык бағыттауды одан әрі жетілдіру, сонымен қатар оқу-тәрбие міндеттерін шешуді талдау ыңғай тұрғысынан дамыту, гылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру және әдістерімен таныстыру. Демек, үздіксіз практиканы ендіру нәтижесінде студенттерді бірінші курстан бастап педагогикалық қызметке жүйелі түрде және оларды үшінші курста өтетін практикаға біртіндеп дайындаута мүмкіндік береді.
Үздіксіз педагогикалық практика жүйесі келесі кезеңдерден тұрады:
1) психологиялық-педагогикалык диагностика және тәрбие жұмысының әдістемесі бойынша практика (1-курс);
2)  ғылыми-педагогикалық зерттеу әдістемесі бойынша практика (2-курс);
3)  бастауыш мектептегі алғаш сабақ беру практикасы (3-курс);
4)  оқу-тәрбие практикасы (4-курс).
Әр курстың студенттері үшін орындауға міндетті тапсырмалардың жүйесі анықталған. Біздің ойымызша, бұл тапсырмалар жүйесі жыл сайын психологиялық-педагогикалық циклдар пәндерінің мазмұнына қарай ықтиятталуы тиіс, яғни міндеттер жәнс студентгер іс-әрекеттерінің мазмұны біртіндеп күрделенуі қажет. Олар ең алдымен болашақ мұғалімдердің мүмкіндігінше кәсіби бағытының деңгейін кетеруді қалыптастырады (педагогикалық мамандыққа кызығушылығын, балаларға деген сүйіспеншілігін, жұмысқа жауапкершілік және шығармашылық қарым-қатынасты).
Мұғалім кадрларын кәсіби окыту жүйесінде педагогикалык, практика өте маңызды орын алады. Ол жоғары оқу орнындағы оқу-тәрбие үрдісінің басты бір бөлігі болып табылады да, болашақ мұғалімдердің теориялық дайындығы мен практикалық іс-әрекетін біріктіруін қамтамасыз етеді.
Педагогикалық практика үрдісінде келесі міндеттер шешімін табады:
-  студенттсрді мұғалім мамандығына деген қызығушылық пен сүйіспеншіліктің тұрақтылығына тәрбиелеу;
-  нақты педагогикалық міндеттерді шешу барысында психологиялық-педагогикалық және арнайы білімдерді пайдалану үрдісін терендету, бекіту;
-  болашақ мұғалімдердің кәсіби іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру және дамыту: педагогикалық қызметке шығармашылық, зерттеушілік ыңғайға бейімдеу.
Педагогикалық практиканың тиімділігінің негізгі шарттары - оның кәсіби бағыты, теориялық негізділігі, оқыту және тәрбиелеу сипаты, педагогикалық практиканың мазмұнына және ұйымдастырылуына комплексті тұрғыдан қарау, жүйелілік, оны өткізудегі қажеттілік.
Педагогикалық практика кезінде студент келесі кәсіби-педагогикалық іскерлік негіздерін меңгеруі тиіс:
-  оқушылардың жас және жеке ерекшеліктерін және ұжымның әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, нақты оқу-тәрбие міндеттерін анықтау;
-  оқушылардың дамуы мен тәрбиесін диагностикалау және жобалау мақсатында оқушы тұлғасы мен ұжымды зерттеу;
- педагогикалық қызметтің ағымдағы және болашақтағы жұмыстарды жоспарлауын жүзеге асыру (пән бойынша оқу және сыныптан тыс жұмыстар, әртүрлі іс-әрекеттерде т.б.);
-  оқушылардын оқу-танымдық қызметінде басқарудың әртүрлі формалары мен әдістерін пайдалана алу және білім-тәрбие міндеттерін шешу;
-  балалар ұжымын алға қойған міндеттерді орындауын ұйымдастыру (өз іс-әрекеті мен оқушылар іс-әрекетінің жүйелілігін анықтау, белсенділерді анықтау, ұжым мен белсенділердің қарым-қатынасын үйлестіру, бакылауды жүзеге асыру, жұмыстың қорытындыларын шығарып, оны талдау);
-  мұғалімдермен, сынып жетекшілерімен, тәрбиешілермен, ата-аналармен және тәрбис ісіне қатысы бар барлық адамдармен дұрыс қарым-қатынаста болу;
-  оқу-тәрбие жұмысын бақылау және талдау;
-  ата-аналар арасында педагогикалық насихат жұмыстарын жүргізу.
Қорыта айтқанда, болашақ мұғалімнің кәсіби қалыптасуында үздіксіз практиканың алатын орны ерекше. Ол педагогикалық оқу орны мен мектеп арасындағы тығыз байланыстың нәтижесінде жүзеге асырылады. Нақты жүзеге асырудың тікелей жолы - студенттер үшін "Мектеп күнін" өткізуді қайтадан қалпына келтіру (бұрын болған). Бұл педагогикалық оқу орындарының студенттері аптаның бір күнінде толығымен мектепте болып, алдына қойған міндеттерге жетудің тікелей жолы. Өйткені, қазіргі 1,2-курс студенттері практикаға сабақтан шыккан уақытта барады, бұл кезде студентгердің қандай да бір нәрсеге үйренуге деген қызығушылығы төмен болады деп ойлаймын.
Сонымен қатар, қазір белгілі болғанындай, республика мектептері 2008 жылдан 12 жылдық білім беру жүйесіне көшкелі отыр. Осы мәселені ескере отырып студентгерді 12 жылдық білім беру бойынша бағдарламалармен жұмыс жүргізіп жатқан мектептердегі экспериментальды сыныптарға практикадан өтуге жіберуді де қазірден бастап ойлағанымыз дұрыс.

Жаңа ғасыр біздің қоғамымыздың білім беру жүйесін "ашық ақпараттық қоғамның" қадам басуымен байланыстырады. Бүгінгі күні қоғамда ақпарат негіздеуші рөл атқарып, ақпараттық процестерді алумен, сақтаумен, өндеумен, оларды кеңінен пайдаланумен байланысты.
Бастауыш мектепте ақпараттық басқару мәселелері тек техникалық және бағдарламалық аспектілерге, оның ішінде компьютердегі ақпаратты өндеу және сақтаумен ғана мәселе шешіліп қоймай, өзіне қатысты белгілі бір талаптары бар:
а)  педагогикалық колледжде ақпаратты және ақпараттық ағымды қалыптастыру;
ә) болашақ мұғалімдерінің зерттеу іс-әрекетін қалыптастыратын әдістемені өңдеу;
б) бастауыш мектеп мұгалімдерінің зерттеу іс-әрекетін ұйымдастыру үшін оқу орындарындағы барлық факультеттер мен кафедраларда жаңа ақпараттық коммуникациялық технологияны игеруі.
Осыдан жаңа ақпараттық-коммуникациялық технология оқыту үрдісінде, алдыңғы қадамда ақпаратты басқарудың сауаттылығын қалыптастыруы, берілетін білімді сауатты түрде беру, сақтау және еңдеу қажет болады.
Қазіргі ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың зерттеу жұмысын жүргізуге үлкен мүмкіндіктері бар. Біріншіден, бүгінгі күні зерттеу материалдарын жинақтайтын және дифференциялайтын бірқатар объектілі бағдарланған бағдарламалар бар. Екіншіден, зерттеушіге ешқандай артық шығындарды басынан өткізбейтін тестілеуді, анкеттеуді, респонденттермен әңгіме жүргізуді, статистикалық өндеуді қамтамасыз ететін компьютерлік бағдарламалар бар. Қазіргі заманда зерттеу жұмыстарын компьютерлік бағдарламалар арқылы жүргізу кең көлемде өткізілуі мүмкін. Осыдан, біз бастауыш мектеп мұғалімдеріне арналған электронды зерттеу жүйесін жасау қажеттілігін айқындайық.
Электронды зерттеу жүйесі инвариантты және вариативті компоненттерінен құралады.
Электронды зерттеу жүйесінің инвариантты компонентін ғылымның психология-педагогикалық жетістіктерге негізделген педагогикалық зерттеулер мәлімет базасы және электронды-білім бағдарламасы құрайды.
Электронды зерттеу жүйесінің вариативті компонентін бастауыш мектептегі болашақ мұғалімдердің педагогикалық технология негізінде орындалатын интерактивті ғылыми-зерттеу іс-әрекеті құрайды.
Электронды-білім бағдарламасы электронды зерттеу жүйесінің теориялық бөлімі болып анықталған. Ол бағдарлама зерттеу іс-әрекетіне қажетгі теориялық мәліметгерден құралған модульден тұрады.
Электронды зерттеу жүйесі болашақ мұғалімдердің зерттеу-таным логикасын қалыптастыру мақсатын көздейді.
Педагогикалық зерттеудің бірінші кезеңінде жоспарлаған зерттеу жұмысының негізгі мақсатын анықтау қажет. Ол үшін жас зерттеуші электронды зерттеу жүйесіндегі бірқатар арнайы үлгілері бар тапсырмаларды орындайды. Тапсырмалардың негізіне жоғарыда аталган мәлімет базасындағы педагогикалық зерттеулер алынған, олар қүндылық бағдарды қалыптастыру механизміне сәйкес іздену, тандау, жобалау сатыларынан өтеді.
Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар жағдайында зерттеу жұмысының екінші кезеңінде болашақ мұғалімдер зерттеудің объектілі диапазонын айқындайды. Әрине, аталған кезең дәстүрлі жағдайда да орын алады. Бірақ, бұл кезеңнің ерекшелігі мен қиыншылығы компьютер жолдарымен болашақ маманды өзінің зерттеу жұмысының теориялық және практикалық диапазонын анықтап, тренингті жағдайға қамтылуы болса керек.
Білім беру жүйесінде зерттеу объектісі ретінде, мысалы, мектепке дейінгі тәрбие, оқу-тәрбие үрдісі, азаматтық тәрбие, рухани тәрбие, білімді ақпараттандыру, үздіксіз білім беру және т.б. Зерттеу объектісін анықтау біршама объективті және субъективті факторлармен айқындалады. Объективті факторлар: маңыздылық, мәселелердің шешілмегендігі, жаңалығы, болашақта дамуы. Субъективті факторлар: білім беру, өмірлік тәжірибе, зерттеушінің қызығушылығы, практикалық іс-әрекетпен байланысы, ғылыми жетекшісі және т.б.
Болашақ мұғалім зерттеудің ғылыми аппаратын құрастыру кезінде зерттеудің мақсаттарын айқыңцау барысында және жалпы ғылыми процедурасын жасауда бірқатар қиыншылықтарға кездеседі. Ал электронды зерттеу жүйесі барысында зерттеудің анықтау іс-әрекетін қалыптастыру төмендегідей болады.
Ол үшін зерттеу мәлімет базасынан студент болашақ зертгейтін тақырыбына жақын зерттеуді тандап алуы қажет. Содан кейін сол тандаған тақырьш бойынша түрлі тапсырмалар орындалуы тиіс. Оның ішінде зерттеу мақсатын анықтауда негізгі зерттеу терминдерді қолдану немесе берілген гипотезаны өзінің зерттеу гипотезасына жақындату, ғылыми жаңалықты құрастыру жолдарын үйрену және т.б. Барлық жоғарыда аталған әрекеттердің дұрыс немесе бұрыс екенін зерттеуші болған кезде біле алады. Өйткені барлық жауаптар алгоритмдік тәсілмен құрастырылған.
Электроңды зерттеу жүйесі болашақ мұғалімге іздену жолдарын көрсетіп отырады, мұндай процедура біржақтылықты байқатпайды, ал керісінше, шығармашылықты байқатады.
Бізге белгілі жай, жас зерттеуші зерттеу жолына түсу кезінде ғылыми жетекшісімен немесе арнайы әдебиеттермен жұмыс жасауы қажет. Басқа барлығымызға белгілі жолдар бүгінгі күні жоқ. Ал электронды зерттеу жүйесімен жұмыс жасау барысында жас зертеуші психологаялық немесе тағы басқа қиындықтардан өтеді. Өйткені, ол жеке өзімен-өзі жаттығып, қажетті деңгейге дейін көтеріліп, содан кейін ғана ғылыми жетекшіге немесе ғылыми кеңесшіге келіп сауалдарына жауап алады. Яғни студент электронды зерттеу жүйесімен жұмыс барысында қызметтің субъективті-объективті қарым-қатынасына қамтылған.
Педагогикалық зерттеудің екінші кезеңінде болашақ мүғалімнің зерттеудің теориясын оперрационализациялауы. Оның мәні абстракті теориялық психология-педагогикалық ұғымдарды зерттеу барысында түсінікті етіп өңдеу, яғни концептуалды деңгейден операционалды деңгейге көшу.
Біздің ойымызша, оперрационализациялау кезеңі зерттеу процесінің негізгі компоненттерін қамтыды. Оның мазмұнына іс-әрекеттің жоспары кіреді, өйткені мұндай бақылаудың графикалық жүргізілуі тиімді нәтиже алуға мүмкіндік береді.
Келесі кезеңнің аталуы — педагогикалық экспериментгің жүргізу технологиясы. Бұл — адекватты зерттеу әдістерін таңдау болып табылады. Біріншіден, болашақ мұғалім электронды-білім бағдарламасының зерттеу әдістерінің классификациясымен танысады, олардың әрқайсысының мәнін қарастырады. Электронды-білім бағдарлама гипермәтінінде аналитикалық, процедуралық, ғылыми-зерттеу мәліметтер және бейнефрагменттер көрсетілген. Бұл кезеңде болашақ мұғалім өзінің зерттеуінің даму стратегиясын, жоспары мен механизмін айқындауға дайындалады.
Бастауыш мектеп мұғалімі теориялық білімдерді бекіту үшін үш деңгейдегі (репродуктивті, зерттеу, шығармашылық) тапсырмаларды орындайды. Біздің технологияның ерекшелігі мынада: болашақ мамандар меңгерген білімдерін электронды зерттеу жүйесінің кейінгі кезендерінде белсенді қолдануына жағдай жасайды. Автоматтандырылған оқу үрдісіне іс-әрекеттің нәтижесі программаланған (автоматтандырылған).
Электронды зерттеу жүйесінің мазмұнына зерттеу әдістерін қолдану процедурасы нақты көрсетілген. Мысалы, бақылау әдісіне тоқталатын болсақ, бұл жерде болашақ мұғалім арнайы параметрлерді қосып қалай өзінің зерттеуінде қолдануға болатынын көреді. Ол үшін жас зерттеуші бейне-материалды қосып, арнайы берілген параметрлердің ішінен тиісті параметрді тандап жаттығады.
Технологияның келесі кезеңінде анықтау және қалыптастыру эксперименттерінің мәліметтерін өңдеуді қарастырады.
Электронды зерттеу жүйесі болашақ мұғалімнен түрлі компьютерлік бағдарламаларда жұмыс жасауды талап етеді. Соның ішінде, "Місrоsоft Ехсеll" бағдарламасы электронды кестелерді жасап, ондағы мәліметтерді жылдам және дұрыс талдауға мүмкіндіх береді.
Бұдан басқа электронды зерттеу жүйесінде айқын объективті жағдайлар бар — соңғы уақыттағы зерттеулерді әсемдейтін диаграммалар мен гистограммаларды жасау. Жас зерттеушінің назарына арнайы компьютерлік панель пайда болады, онда ол диаграмманың типін тандайды. Одан кейін әр қадамда диаграмма мен гистограмманы жасаудағы операцияларды орындайды.
Зерттеудің соңғы кезеңі — ол зерттеу нәтижелерін интерпретациялау. Зерттеу нәтижелерін интерпретациялау дегеніміз барлық қарастырылған операцияларды жүйелеп теориялық деңгейге шығару.
Сонымен, біз электронды зерттеу жүйесін зерттеу іс-әрекетін ақпараттандыру технологиясының маңызды құрылымы ретінде қарастырдық. Қазіргі білім саласындағы болып жатқан өзгерістерді ескере отырып, жаңа ақпараттық коммуникациялық технологиялардың зерттеу іс-әрекетін меңгеруде де қажет екеніне көзіміз жетті. Өйткені, арнайы бастауыш мектеп мұғалімдеріне арналған электронды зерттеу жүйесі негізгі екі жағдайды көрсетеді: біріншіден, соңғы нәтиженің айқындығын, екіншіден, зерттеу іс-әрекетін қалыптастыруды жоспарлау.

Дидактикалық дайындық жалпы кәсіби — педагогикалық даярлықтың негізгі және маңызды саласы екені белгілі.
Дидактикалық даярлық деген ұғымды қалай түсіну керек? Бұл өте күрделі ұғым. Мұғалімдердің дидактикалық даярлығына жататындар: олардың оқьпу процесінің теориясы мен практикасы (мотивтері) мен мүмкіндіктері. Нақты айтқанда, оқытудың мақсаттары мен мазмұнын, оны ұйымдастырудағы қолданатын тиімді әдіс-тәсілдерді жете біліп, іске асырудың жолдарын меңгеруді — дидактикалық даярлықты анықтайтын белгілер деуге болады. Осыған орай, педагогикалық қызметті атқаруға қажет мұғалімнің бойында мынадай дидактикалық қабілеттер болуы керек: оқыту процесін жоспарлай білуі, оны мақсатты түрде ұйымдастыра алуы, жүйелі түрде бақылау мен бағалау ісін орындап отыруы.
Мектептегі оқыту — дидактикалық процесс болғандықтан, мұғалім оған тән психологиялық, педагогикалық ерекшеліктерін білуі өте қажет.
Оқьпу процесінің басты компоненті — оқытудың мақсаты мен мазмұны. Оқушылардың рухани дамуына, ең алдымен, оқытудың ғылыми мазмұны мен гуманитарлық бағыты орасан зор ықпал етеді. Жалпы білім беру, негізінен, үш түрлі мақсатты көздейді:
Біріншісі — табиғат, қоғам, техника, өнер туралы ғылыми білім негіздерін меңгеру. Бұған ғылымдағы негізгі заңдылықтардан, фактілерден, жетекші ұғымдағы негізгі зандылықтардан, фактілерден, жетекші ұғымдар мен идеялардан басқа, дүниетанымдық идеялар мен сенімдер, практикалық біліктер мен дағдылар және ғылыми ойлау тәсілдері жатады.
Екіншісі — оқушыларды практикалық іс-әрекетке даярлау, өз бетімен қоғамдық пайдалы еңбек етуге дайындау.
Оқытудың үшінші мақсаты — оқушылардың ғылыми көзқарасы мен сенімдерін қалыптастыру оқу пәңдерін оқытуда олардың танымдық және тәрбиелік мүмкіндіктерін мейлінше толығымен пайдалануды керек етеді.
Білім берудің мақсатын айқындау үшін Жүсіпбек Аймауытовтың мына сөздерін еске алған жөн: "Мектеп бітіріл шыққан соң бала бүкіл әлемге, өзгенің және өзінің өміріне білім жүзімен ашынған саналы ақыл көзімен қарай білсе, міне, білімдендірудің кездейтін түпкі мақсаты — осы. Мектеп осы бағытта баланың келешекте жетілуіне мықты негіз салуы керек".
Оқыту — екі жақты процесс. Оқыту процесі — оқушы мен мұғалімнің өзара бірлесіп жасайтын қызметінен тұратын   күрделі   әрекет.   Оқыту -мұғалімнің білім берудегі жетекші әрекеті болса, оқу — баланың өзінің танымдық, практикалық әрекеті.
Л.В.Зенковтың пікірінше, оқыту — оқушының жалпы рухани дамуын қамтамасыз етуі қажет. Жоғарыда айтылғандар ойдағыдай ұштасса, балада оқуға деген белгілі жағымды бейім-оқу әрекетінің стилі қалыптасады. Мысалы, үздік оқитын бала мен үлгермейтін баланың оқу әрекетінде елеулі психологиялық айырмашылықтар бар. Үздік оқитын балалар оқу міндеттерін шешуге белсене кірісіп, қалайда мақсатқа жетудің тиімді тәсілдерін ізденуге тырысса, үлгермейтін балалар мұндай жағдайда өздерін енжар ұстап, қиындықтардан жалтаруға даяр тұрады, оларды шешуге күш жұмсадай, жеңіл құтылғысы келеді. Оқуға үлгермейтіңдердің бәріне тән ортақ қасиеттер бар, олар: өздігінен оқу әрекетін және жалпы психикалық процестерін (зейін, есте қалдыру, ойлау және т.б.) дұрыс ұйымдастыра және басқара алмайды.
Баланың өзіндік дамуына әсер ететін күшті фактор — ол оқытушымен қарым-қатынас жасау әрекеті. Сондықтан оқыту үрдісі — мұғалімнің баламен үнемі рухани қарым-қатынаста, ынтымақтастық жағдайда болуын керек етеді. Оқыту процесінде бала тек мұғалімнің әсерін қабылдаушы ғана емес, оның әрекеті мен өзінің психикалық процестерін басқару, ұйымдастыра білуі (іс-әрекетін білуі, бағалауы, өзін-өзі тәрбиелеуі) оқытудағы субъект екенін айқындайды. Оқыту процесінде бала логикалық ойлау әрекетінің жалпы тәсілдерін қолдануға және дербес шығармашылық әрекет жасауға үйренеді. Бұдан шығатын қорытынды: оқыту — баланың рухани дамуын қамтамасыз етеді; оқыту — бала дамуының негізі болып табылады. Сондықтан, оқыту мен дамудың арасында тығыз байланыс болады.
Оқыту — белгілі дидактикалық буындардан немесе кезеңдерден тұрады:
— оқушыларға беретін білімдердің мақсаты мен қажетін түсіндіру және оларды   әрекетке   бағыттайтын мотивтерді туғызу. Осыған орай оқу міндеттерін (тапсырмаларды) анықтау;
— оқушылардың жаңа оқу материалын қабылдауға басшылық ету;
—  оқушының санасында білімнің қорытылып, ғылыми ұғымдар мен тұжырымдардың қалыптасу процесіне басшылық ету;
— берілген білімді бекітуге басшылық ету;
— білімді практикада қолдануға басшылық ету;
— оқушылардың білімі мен дағдысын есепке алу, тексеру және бағалау.
Оқу материалын ұғыну процесі оқуға ынта қою, оқу материалын қабылдау, ойша қорыту, есте қалдыру, қайталау сияқты бірнеше психикалық процестердің жиынтығынан тұрады.
Оқытудың дидактикалық буындары бір-бірімен өте тығыз байланыста болады. Әр буын оқытудың жалпы мақсаттарына сәйкес қолданылады. Мысалы, жаңа білімді баяндау кезеңінде оқушылар оның мазмұнын қабылдаумен қатар, ойша қорытып, ғылыми тұжырымдар жасайды және оны практикада қолдануы мүмкін.
Сондай-ақ, білімді бекіту кезінде жаңа білімді қайталау, жаттығу, прак-тикада қолдану сияқты оқыту процесінің элементтері бірлесіп қолданылады. Ұйымдастыру жағынан алғанда, дидактикалық әр кезеңнің өзіне тән ерекшелігі бар.
Оқыту, ең алдымен, ақыл-ой тәрбиесімен тығыз байланысты болады. Ақыл-ой тәрбиесі балаларға білім берумен қатар, олардың танымдық қабілеттерін (байқағыштық, зейінділік, зеректілік, есте сақтау, творчество-лық қиял, сөйлеу, ойлау) қалыптастыруға көмектеседі.
Акыл-ой тәрбиесін берудің негізгі құралы — мектептегі оқыту. Өйткені ақыл-ой тәрбиесі көздеген мақсат-міндеттер оқыту процесінде іске алады. Ол мақсат-міндеттер мыналар:
— оқушыларды қазіргі заман талаптарына сай ғылым негіздерімен терең және берік қаруландыру;
— білім беру негізінде оқушыларда ғылыми көзқарасты қалыптастыру;
— баланың таным қабілеттерін дамыту;
— оқушыларды ғылымның кейбір қарапайым әдістерімен таныстырып, өздігінен оқудың тиімді әдіс-амалдарын орынды меңгеруге үйрету;
—  балалардың білімге қызығуын арттырып, олардың бойында өздігінен білім алуды қажетсінуді қалыптастыру;
—   ақыл-ой  еңбегінің  жалпы мәдениетін арттыру. Бұл міндеттерді отбасы мен мектеп тығыз байланыста болғанда ғана ойдағыдай орындап шығуға болады, сонда ғана балаларға берілетін ақыл-ой тәрбиесі нәтиже береді.
В.А.Сухомлинский ақыл-ой тәрбиесін дұрыс ұйымдастырудың негізгі мынадай жолдарын атап көрсетеді. Мұғалімдердің дидактикалық білімдері мен дағдыларын арттыру мақсатында педагогикалық қызметтің кәсіби құрылымы мен оның моделі туралы, сондай-ақ, мектептегі оқушылардың танымдық әрекетін қалыптастырудың психологиялық және әдістемелік құраддары мен тиімді жоддары туралы жан-жақты оқыту тәжірибесше қарағанда, мұғалімдердің қызметінде дидактикалық қиындықтардың кездесетіні анықталып отыр.
Мұғалімдердің қызметіндегі дидактикалық қиындықтар, негізінен, олардың мынадай іс-әрекетінен байқалады:
—    оқушылардың   танымдық, әрекетін қалыптастырудағы іс-әрекетінде;
— дарында балалармен, үлгермейтін оқушылармен дара жұмыс істеудегі әрекетінде.
Мұғалімдердің ұстаздық қызметке тән іс-әрекеттің негізгі түрлерін (құрамды бөліктерін) жеке меңгере алмағандығын өмір көрсетіп отыр. Оған мыналар жатады:
—  ұстаз қызметіндегі мақсат қоя білу ісі;
— білімнің мазмұнын игеру ісі;
— оқушылардың білім алуға деген мүмкіндіктері мен психологиялық ерекшеліктерін алдын ала (диагностикалау) ісі;
—  сабақ өткізудің әдістемелік жағын ұйымдастыра білу ісі;
—  оқушылармен жақсы қарым-қатынас жасай білу ісі (коммунативтік әрекет);
— оқушыларды білімге ынталанды-ру, қызықтыру іс-әрекеті;
— оқушылардың білім дағдыларын бақылау және бағалау іс-әрекеті.
Мұғалімдердің қызметінде кездесетін дидактикалық қиындықтардың көбірек орын алатындары мынылар:
—  оқыту  процесінде   оқушылардың танымдық әрекетін, логикалық ойлау қабілетін қалыптастырудағы қиыңдықтар;
—  оқушылардың    оқу   әрекетін, дағдыларын қалыптастырудағы қиындықтар;
—   дарынды балалармен және үлгермейтін оқушылармен жекелеп жұмыс істеудегі қиындықтар.


Жаңа талпыныс, жаңа ашылған жолдардың бірі — білім берудің жана жүйесінің жасалуы. Бұл педагогикадағы, тұтас педагогикалық үрдістегі өзгертулермен тығыз байланысты. Білім беру саласының барлық жағына жаңаша көзқарас, жаңаша қарым-қатынас (білім мазмұнын жетілдіру, жаңа базистік оқу жоспарына көшу, жаңа буын оқулықтары мен оқу-әдістемелік кешендерге көшу, т.б.) жаңаша ойлау қалыптасуда.
Жастарға білім мен тәрбие берудің негізі болып саналатын жалпы білім беретін мектептердің педагогикалық үрдісін жақсарту бірінші кезектегі мәселе болса, бастауыш мектеп – мұның түп қазығы, бастауыш білімнің мемлекеттік стандарты және оны мектеп тәжірибесіне енгізуде шешуші орынды мұғалім қызметі алатыны анық.
Бүгінгі студент —ертеңгі маман. Оқыту үрдісін басқарудың педагогикалық-психологиялық мәселелерін анықтауда педагог пен оқушылардың арасындағы қарым-қатынастарды ұйымдастыру мұғалімнің теориялық білімінің болуын қажет етеді. Осыған орай, бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі бөлімдерінде жаңа мазмұн, оны оқыту әдістемесін студенттерге игертудің түрлі жолдары іздестірілуде.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді зерттеу мұғалімнің инновациялық іс-әрекетіне байланысты мәселелер жан-жақты қарастырылғанын көруге мүмкіндік тудырып отыр. Жүйелі бағыттылық зерттеулерде инновациялық іс-әрекет креативті парадигманың жеке бас, регулятивтік-коммуникативтік және қорытынды жүйе болшегін талдауда анық айқын қарастырылады.
В.А.Сластенин мен Л.С.Подымова инновациялық іс-әрекетті шығармашылық пен кәсіпшіліктің сәйкестілік тұрғысынан қарастырады. Авторлардың айтуы бойынша, инновациялық іс-әрекет мәнін акмеологиялық тұрғыдан талдау мұғалімнің жеке бас дамуының заңдылықтарын түсінуге мүмкіншілік туғызады.
Бастауыш сынып мұғалімінің инновациялық іс-әрекеті құрылымын қарас-тырған кезде, "инновация" және "педагогикалық іс-әрекет" деген негізгі түсініктердің мәнінің мағынасын талдауды қолдану керек деген ғалымдардың (В.А.Сластенин, Л.С.Подымова) ой-пікіріне қосыламыз. Белгілі зерттеушілердің (А.А.Бодалев, Ф.Н.Гоноболин, В.А.Кан-Калик, С.В.Кондратьева, Н.В.Кузин және т.б.) еңбектерінде педагогикалық іс-әрекеттің құрылымы туралы түсінік жан-жақты қарастырылған. Олар мұндай қасиеттерге жатқызатындары: жалпы және кәсіби мәдениет, педагогикалық бағдарлылық, моральдық қасиеттер, ди-дактикалық қасиеттер, ерік қасиеттсрі. Сөйлеу қабілеттері, ұйымдастырушы-лық, коммуникативтік, педагогикалық елестету.
Бұл ғалымдардың еңбектерінде іскерліктің екі үлкен тобы жіктелгені көрсетілген: операциялық және жеке бас. Бірінші топ білім беру үрдісіне жататын болса, екінші балалармен, ата-аналармен, мектеп оқушысымен нәтижелі қарым-қатынас құруға қажетті әлеуметтің және жеке бас іскерліктері жатады.
И.Ф.Исаева, И.М.Шиянова, А.И.Мищенконың зерттеулерінде инновация-лық іс-әрекеттің құрылымында іс-әрекеттің жеке бас және операциялық аспектілердің өзара байланысы қарастырылады.
Инновациялық іс-әрекет сонымен қатар, жаңашылдықты іздеп шешугедайын болу қасиетімен де тығыз байланысты.
Ал іс-әрекеттің "негізгі құрастырушысы" ретіндс Б.Ф.Ломов мыналарды бөліп көрсетеді: мотивті, мақсатты, жоспарлауды, күнделікті мағлұматтарды өңдеуді, оперативті бейнелеуді, шешім қабылдауды, іс-әрекеттерді, қорытын-дыны тексеру және әрекеттерді түзету.
Біздің ойымызша, жалпы іс-әрекеттің осы құралы бастауыш сынып мұғалімдерінің инновациялық іс-әрекетіне тән. Автордың айтуы бойынша, мұғалімнің инновациялық іс-әрекетінің диагностикасында ескерілетін бірнеше ережелер қатары бар:
1. Өз қызметін және әріптестерінің қызметін оның жоғарыда сөз болғандай тиімділігін бірізді талаптар бойынша жан-жақты бағалауға үйрету.
2.  Ұжымдық істі ұжымдық талдау жасауға, өз жұмысының өзіндік талдауына үйрету маңызды.
3. Өзінің кәсіби қасиеттерін өзіндік бағалау мен өзіндік тануға көшу, өзіне және басқаға талап қоя білуге үйрету.
4.  Мұғалімдердің инновациялық қызметін бағалау белгілеріне сүйеніп, педагогикалық кызметті сараптау бағалауға тарту.
Осы жұмыстардың барлығында диагностика өзіндік мақсат емес, педагогикалық қалыптасудың алғы шарттары мен шығармашылықпен еңбек ететін мұғалімдерді тәрбиелеу тәсілдері. Инновациялық іс-әрекет — педагогикалық еңбектің өнімділігін сапалы өзгертетін оқыту мен тәрбиелеудің жаңа үлгілері мен әдістерін құру үрдісі. Педагогтың инновациялық іс-әрекеті келесі белгілермен сипатталады:
♦   өзінің жеке касиеттерін есепке ала отырып, басқалардың инновациялық тәжірибесін өзгерту, жетілдіру, қабылдау қабілеті;
♦    жаңа ғылыми идеялар мен басқалардың тәжірибесінен хабардар бола отырып, өз жұмысының нәтижесін ұғыну қажеттілігінен;
♦    жаңа ғылыми зерттеулер, олардың әдістемелік жүзегс асуын үздіксіз тәжірибеге енгізумен;
♦   педагогикалық инновацияның жаңа әдістері мен тәсілдерін өз бетінше жасаумен;
♦   педагогикалық кертартпалықпен, догмамен, артта қалушылықпен белсенді күрес жүргізумен.
Айтылғандарды есепке алғанда, педагогтың өнімді инновациялық іс-әрекетінің көрсеткіштері мыналар:
♦   педагогикалық еңбектің тиімділігі;
♦   оқу-тәрбие үрдісіне қатысушылардың педагогикалық талаптары мен бағыттарының бірлігі;
♦   жеке тұлғаның шығармашылық тұлғасының қалыптасуы;
♦   мұғалім беделінің өсуі;
♦  оқушылардың істі талдау әдіс-тәсіліне, диалектикалық ойларға үйренуі;
♦ оқу және тәрбие үрдісінде зерттеу тәсілінің педагогикалық қызмет үлгісіндегі ашылулары.
Педагогтың инновациялық іс-әрекетін сараптау бағасы В.К.Криллов, М.Р.Львов, Н.В.Путилин, А.А.Талмачев және т.б. көрсеткен белгілері негізінде жүзеге асады. Мұнда методологиялық мәдениет кіреді, оның құрамында мы-налар кездеседі, дейді зерттеушілер: қазіргі білім берудегі философиялық білім; негізгі ұғым жайлы педагогика ғылымы мен осы түсініктердің озара қатынасы
жайлы педагогикалық терминология; педагогикалық ақпаратты қолдану, өңдеу, алу әдістерін меңгеру; педагогикалық құбылыстың диагностикалық тәсілі (ди-алектикалық ойлау); педагогикалық үрдіс пен құбылыстарға, өзінің педагоги-калық тәжірибесін баяндауға жүйелі амал жасау; педагогикалық қызмет жайлы, тұлға мен ұжым құрылымы жайлы білімі; оқу-тәрбис құбылысындағы, үрдісіндегі факторлар мен шарттарды, қозғаушы күштерді, қарама-қайшылықтарды табу, талдау, баяндау қабілеттілігі; педагогикалық жаңашылық салдары: баланың жеке тұлғасын, оның өзіндік көңіл-күйін, денсаулығын, белсенділігін дамыту, мұғаліммен ынтымақтастығын нығайтатын жаңа педагогикалық бағыттар.
Қазіргі кезде әрбір қоғам мамандарының алдына қойған талаптарына сәйкес "маман моделін" маман профессиограммасын жасау міндеті — жұртшы-лықтың назарын өзіне аударуда.
Бұл міндетті шешуге байланысты ғылыми зерттеулер жүргізіп жүрген ғалымдар, педагогтар, психологтар бар (Н.В.Кузьмина, Ф.Н.Гоноболин, В.А.Сластснин, А.И.Щербаков, Н.А.Сорокин). В.А.Сластениннің пікірі бойынша, мұғалім профессиограммасы мыналарды қамтиды:
1) қоғамның саяси сапалары;
2) әлеуметтік-психологиялық, этикалық-педагогикалық және ұстаздың жеке басының сапалары;
3) психологиялық және педагогикалық даярлық;
4) мамандық бойынша даярлық;
5) пән бойынша даярлық.
Бұл сапалар мұғалімдік қызметке қойылатын жалпы талаптардан туады.
Инновациялық іс-әрекет моделін қалыптастыруда Л.Н.Подымова өзінің ғылыми-зерттеу жұмысында отандық және шетел педагогикалық, исихологиялық, әдістемелік негіздерін оқып үйренудегі мынадай көзқарастарды ұсынады: аксиологиялық, рефлексті-қызметтік, жүйелі-қызметтік, әлеуметтік-психологиялық, жеке-шығармашылық. Антор мұғалім моделін жасауда жалпы инноватика жайлы (Б.Мор, Э.Роджерс, И.Шумпетер) білімге сүйену, моделдің технологиялық блогын құрауда жаңалықтың өмір сүру циклін, оның сатыларын (талдау, жоспарлау, даярлау, қолдану) жаңалық енгізудің пайда болуы, меңгерілуі (диффузия мен рутинизация) сияқты құбылыстарды басшылыққа алыну керек деп көрсетеді.
А.Николс ұсынған жаңалық енгізудің модел инновацияның үш турлі кезеңін даярлық, жоспарлау, жаңалықты енгізуді қамтиды.
Инновацияның мазмұндық құрылымына кіретіндер — білім беру-тәрбие-леу үрдісінде, оқу-тәрбие жұмысын және оларды меңгеріп алу, зерттеу, мектептегі оқу-тәрбие үрдісіне енгізу.
Болашақ ұстаздың инновациялық іс-әрекеті төрт түрлі өлшеммен сипапалады:
♦   инновациялық іс-әрекеттің қажеттілігін сезінуі;
♦  оқу үрдісіне жаңалық енгізуде шығармашалықпен қызмет етуге даярлы-ғының болуы;
♦ енгізілетін жаңалықтардың бағытының дұрыстығына тиімді нәтиже әкелетініне сенімді болуы;
♦   белгілі проблеманы шешудегі қолданылатын инновациялық іс-әрекетті толық өзіне қабылдап, оны енгізе білуі.
Бастауыш сынып мұғалімінің инновациялық іс-әрекетін ғалымдар былай сипаттайды:
1. Инновациялық іс-әрекеттің негізгі міндеттері:
♦  жаңалықты тұтастай және жекелеген кезеңдерінің нәтижелерін болжау;
♦   жаңалықтың жетімсіз жақтарын анықтап, оны енгізуді ұйымдастыру кезінде толықтыру мақсатын көздеу;
♦ жаңалықтарды басқа жаңалыктармен салыстырып, олардың тиімдісін тандап алу, мәні мен зерттелуін анықтау;
♦  жаңалық енгізілетін ұйымның инновациялық қабілетін бағалау.       
Бүл міндетті шешу үшін (зерттеу проблемасы бойынша) мынадай косымша міндеттер шешілуі қажет:
♦ арнайы әдістемелік әдебиеттерді, қосымша газет-журнал материалдары-нан, жекелеген әдіскерлер еңбектерінен инновациялық іс-әрекет түрлерімен танысып, оларға талдау жасау, қолданылу мүмкіндіктерін айқындау;
♦   өз іс-әрекетіне үнемі әдістемелік талдау жасап отыру.
1.Болашақ маманның косіби педагогикалық функциялары: конструктивтік, ұйымдастырушылық, қарым-катынастық, дамытушылық, ақпараттық, зерттеушілік.                                                                                                
Бүл функцияларды іске асыруда мұғалім іс-әрекетінің түрлері бөлініп корсетілген:
♦   өзінің және оқушының іс-әрекеті жоспарлауда оны дамыту мен қалып-тастыру үрдісінде құрылымдық тұрғыда іске асыру іс-әрекетінің міндеттерін шешу үшін, мұғалім оқу-тәрбие жұмысының бастауыш білім берудегі білім мазмұны мен кезеңдерінің әдістемесінің бірлігін сақтау;
♦   оқушы іс-әрекетінің құрылысын жоспарлау және оған педагогикалық жетекшілік жасау;
♦   негізделген инновациялық іс-әрекеттерді тандау, анықтау;
♦   ұжымдағы оқушылардың жеке бас ерекшеліктеріне сәйкес тапсырма-ларды ұйымдастыруы қажет.
Бұл құрылымдық тұрғыны іске асыруда мұғалім ғылымның, әдістеменің соңғы жаңалыктарын, инноваииялық іс-әрекетті пайдаланып құрылған сабақтар жүйесін жасайды. Сабақтың әр кезеңін шығармашылықпен өткізіп, оқушы іс-әрекетін ұйымдастыруда инновациялық іс-әрекетті тиімді қолдану жоспарын жасайды.
Ұйымдастырушылық іс-әрекет міндеттерін шешу үшін:
♦  оқушы мен мұғалім арасындағы қарым-қатынасты ұйымдастыру;
♦ оқушының оқудағы психологиялық және практикалық даярлығын ұйымдастыруға жағдай жасау;
♦   оқушыларды әртүрлі оқу-тәрбие жұмыстарына баулу;
♦ шығармашылықтарын дамытуға бағытталған жұмыстарды ұйымдастыру;
♦   сабақты тыңдауға, білімді қабылдауға оқушыларды дайындай білуі. Қарым-қатынас тұрғысындағы әрекетті іске асыру:
♦   оқушы мен мұғалім арасында іскер қарым-қатынас орнықтыру;
♦ оқу үрдісіндегі ұжымдағы оқушылар қарым-қатынасын жақсарту. Дамытушы тұрғыдағы іске асыру қызметі:
♦ инновациялық іс-әрекетті оқушының жас өспірім физиологиясына, педагогикалық-психологиялық ерекшелігіне сәйкес қолдану;
♦   оқу үрдісіне оқушының ақыл-ой еңбегін ұйымдастыру;
♦ оқу үрдісінде педагогикалық жағдаят тудыру арқылы, оқушының өздігінен ойлауымен оқылатын  шындық болмыс арасындағы байланысты білу;
♦   оқушының білімге қызығушылығын арттыру;
♦   алдыңғы қатарлы озық тәжірибелердің оқушы білімін дамытушы әдіс-тәсілдерін қолдану.
Акпараттық функцияны іске асыру қызметі:
♦ оқу материалдарын еркін меңгеріп, оны жеткізе білу әдістемесі мен тәсілдерін қолдана білу;
♦   пән мазмұнына ғылыми-дидактикалық талдау енгізу;
♦  оқытуда жаңа технологиялар элементтерін қолдану. Зерттеу функциясы қызметін іске асыруда:
♦   проблема бойынша зерттеу жұмысын жүргізу;
♦   педагогикалық қызмет түрлерін қайта күру мен бағалау;
♦   инновациялық іс-әрекетті тиімді пайдалану мақсатында оқып үйрену. Біз ғалымдардың мұғалімнің инновациялық іс-әрекетін нәтижелі атқаруға
мұғалімнің жеке бас қасиеттері ерекше орын алады деген пікірлсріне қосыламыз. Мұндай жеке бас қасиеттеріне авторлардың көбі білімді, дағды   мен іскерлікті және жеке бас сапаларды жатқызады. Жұмысымызда жеке бас қасиеттерінің әр көрсеткіштеріне жете тоқтап, талқылауды жөн көрдік.
Білім сферасына біз идеологиялық әдістемелік, психология-педагогикалық және ақпараттық мағлұматтарды жатқыздық.
Идеологиялық мағлұматтарга: қоғам дамуының тенденцияларын айқындау, бастауыш білім беруді жетілдіру, философиялық, педагогикалық-психологиялық көзқарастарының болуын жатқыздық.
Психология-педагогикалық көрсеткішке: педагогикалық этика, инновациялық іс-әрекетті меңгеруге мұғалімнің психологиялық даярлығын, жаңалыққа сенімінің болуы, қолданылған талпынысының болуы, педагогикадан, психологиядан, әдістсмелік пәндерден білімінің болуы, инновациялық іс-әрекет өлшемдерін, алдыңгы қатарлы озық тәжірибе туралы білімінің болуын жатқыздық.
Ақпараттық білімге: инновациялық іс-әрекет туралы ақпарат материалдарын жинақтауды, мұғалімнің монографиялық, периодикалық, анықтамалық әдебиеттермен жұмыс жүргізе білуін жатқыздық.
Өз зерттеуімізде мұғалімнің жеке бас қасиетінің негізгі мамандыққа тон мынадай іскерлік түрлері қалыптасуы қажет деген ойға келіп отырмыз:
♦   бастауыш сыныптарда қолданылатын жаңашыл әдістемелерді анықтау іскерлігі;
♦   әр оқушының жеке басының қабілетін есепке алу іскерлігі;
♦   оқушылардың таным қабілетін, өздігінен білімін, іскерлігі мен дағдысын жстілдіру іскерлігі;
♦   жаңашыл одістемелердің мүмкіндігін мақсатксрлікпен пайдалана білу ісксрлігі.
Мүгалім қызметіндс осындай білім іскерлік пен дагдыны қалыптастыру жүйесін қолдану, оның косіби шебсрлігін қамтамасыз стсді.
Сонымсн инновациялық іс-орекстті зерттеген ғалымдардың пікірлсрін бір жүйегс кслтірс отырып, біз мынадай қорытындыға кслдік: инновациялық іс-орскст дсгеніміз, мүғалімнің жаңашыл идеяларды, жацашыл одіс-тосілдерді оқу-торбис үрдісіндс оз косіби тожірибссіне, мектеп жагдайына, балалардың білім дорсжесіндс байланысты снгізуіп айтамыз.
Инмовациялық іс-орекстті жүзсге асыру орскетінің рсті — жаца білім беру бағдарламаларынан, одіс-тосілдсрімен танысып, талдау; оларды оз жүмысында қолдану туралы шешім қабылдау; жаңашыл одіс-тосілдерді оз еңбегіндс қолда-ну мақсаітарын белгілеу; эксперименталды жүмыстың кезсндсрін жоспарлау; болашак, қиыншылықтарды болжау; жаңашыл одіс-тосілдерді, идсяларды псда-гогикалық үрдіске енгізу; инновациялық іс-орекеттің нотижесін қорытынды-лап, бағалау,талдау.
XXI ғасырдың басындағы қазіргі қоғам тез қарқында дамып қана қоймай, өз даму үдірісімен барлық саланы жандандыруда. Соған байланысты қоғамның әр саласында түрлі мақсаттар қойылып, оларды шешуге арналаған міндеттер аталуда. Білім беру саласы да ондай өзгерістерден шет қалған жок,. Мектепке дейінгі тәрбие мен білім, бастауыш мектеп, орта мектеп, жоғарғы білім беруде оқыту мен тәрбиелеудің жаңа әдіс-тәсілдері, технологиялары анықталып, жеке тулғаны қалыптастырудың жаңарған, ақпаратты ағымы қуатты, жоғары техноло-гиялық қоғамға сай моделдері жасалуда. Ол модель қандай екенін анықтамас бұрын, жеке тулғаның анықтамасына тоқталамыз.
Жеке түлғаға берілген көптеген ғапым-дардың анықтамаларын сараптай келе, жеке түлға дегеніміз - әлеуметтік қаты-настар мен саналы іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид. Жеке тұлғаның ең бас-ты белгісі - оның әлеуметтік мәнінің бо-луы, әлеуметтік функцияларды (қызмет-терді) атқаруы - деп атап көрсеткен.
Ал жеке тулғаны қалыптастыру - оны ғылым мен мәдениетке үйрету, білім, қарым-қатынас ережелерін, әлеуметтік гәжірибені меңгерту. Нақтылай түсетін бол-сақ, ана тілін ерекше қүрметтеп, жетік білетін, басқа тілде де жетік сөйлей ала-тын, дүниетанымы, ақыл-ой парасаттылығы кдлыптасқан, еңбекқор, мақсат қоя алатын және сол мақсатқа жету жолдарын таңдай білетін, жауапкершілігі мол, мінез-қүлқы, айналадағы адамдарға қарым-қатынас мәдениеті жоғары, Отанын сүйетін, саналы еңбек етіп, өз ойын дамыта алатын, күрделі жағдайларда нақты шешім қабылдай ала-тын, өзіне сын кезбен қарай алатын, са-лауатты түлға. Бір сөзбен, жаңа әлеуметтік-экономикалық нарықтық қоғамдағы жеке түлғаның бойында болуға тиіс бірден-бір қасиеттер: белсенділік, жаңа қоғамдағы қатынастар жүйесінде өз орнын (позиция-сын) таба алатын шығармашылық іс-әрекет,
стратегиялық шешімдерді қабылдап, олар-ды жүзеге асыруға қабілеттілік.
Бастауыш мектепте берген білім, үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы бас-қышы екенін ескере отырып оқушыларға белгілі бір көлемдегі білім, білік, дағдылар-ды меңгерту, табиғат, қоғам туралы таны-мын қалыптастыру, оның жеке бас қасиеттерін жан-жақты дамыту, жоғарыдағы адамгершілік принциптерге тәрбиелеу -бүгінгі күннің басты талабы екенін естен шығармау орынды. Себебі қазіргі кездегі қоғамдағы болып жатқан езгерістерді де-мократияландыру, ізгілендіру процестері баланың еркін дамуын белсенді, шығарма-шылық жүмыс жасай алуын талап етеді.
Осыған байланысты қоғамның басты тірегі адам - жеке түлғаны қалыптастыру мәселесі тың түрғыдан танылуда оның қалыптасуына әсер ететін факторлар да шетте қалмауы тиіс. Атап айтатын болсақ, педагогикада жеке түлғаның дамуы мен қалыптасуына әсер ететін шешуші фактор-лар: орта, тәрбие, тұқымқуалаушылық.
Жеке түлғаны қалыптастырудағы шешуші факторлардың бірі - тәрбие. Тәрбие - есіп келе жатқан жас үрпақты өмірге даярлау-дың барлық жағын қамтитын, жекетүлғаны ғасырлар бойы жиналған адамзаттарихын-дағы тәжірибені игертіп, біліммен жарақтан-дыруға бағытталған қоғамның талап-тілегіне тәуелді күрделі үдіріс. Төрбиенің қоғамдық ортаның объективті, субъективті факторла-рына тәуелді болуы, жеке адам дамуы мен тәрбиенің байланыстылығы, тәрбиеле-нушілердің іс-әрекетін қоғамға пайдалы етіп үйымдастыру. Бізге бүрыннан белгі болып келген тәрбиенің үйымдастырушылары: от-басы - ата-ана, балабақша - тәрбиеші, мек-теп - мүғалім.
Күрделі үдіріс - жеке түлға тәрбиесін қоғам талабына сай етіп үйымдастыру бас-тауыш мектеп мұғапімдеріне де жаңаша та-лап қояды. Жеке түлғаның қалыптасуына үлкен ықпал ететін түлға мұғалім - тәрбие кезі. Жоғарыда аталып кеткен қасиеттерге ие түлғаны қалыптастыру үшін мүғалімнің це кәсіби қасиеттері, икемділіктері жаңа-ша қырынан сипат алуы керек деген ой ту-ады. Мүғалімнің кәсіби қүзіреттілігі мәселесіне баса назар аудару керек. "Муғалімнің кәсіби құзіреттілігіне не жата-ды?" деген сураққа жауап бермес бурын, кәсіби қузіреттілік терминінің мәнін ашып алайық. Ол үшін В.А.Сластенин усынған кәсіби қүзіреттілік уғымына сүйенеміз. Кәсіби қүзіреттілік - жеке тулғаның кәсіби іс-әрекетті атқаруға теориялық және практикалық әзірлігі мен қабілеттілігінің бірлігі. Ал бастауыш мектеп муғалімдерінің кәсіби қузіреттілігіне муғалімнің оқу-тәр-бие үдірісін уйымдастыруда өз мамандығы-на байланысты барлық теория мен практи-каны меңгеруі, жеке түлғаны қалыптасты-руда, яғни бастауыш сынып оқушыларымен жүмыс істеуге бағытталған қабілеттерінің бірлігі. Осыдан кәсіби қузіреттілік үғымы-на муғалімге тән болуы тиіс барлык, қаси-еттер мен қабілеттер кіретіндігін аңғару қиын емес. Яғни, мүғалімнің білім-білік, дағдылары, өз мамандығына қатысты білімдер жүйесі, жүмыс істеу шеберлігі, мәдениеті, психологиялық қасиеттері, қарым-қатынас стилі, педагогикалықтакт, әдеп т.б жатқызамыз.
Муғалімдердің кәсіби қузіреттілігіне байланысты зерттеушілер О.А.Абдулина, Ю.К.Бабанский, В.В.Краевский, И.Я.Ленер, Р.В.Овчарова, И.Ф.Харламовтар болса, мүғаліклнің мәдениетіне байланысты зерт-теу Б.СГершукский, Ш.Таубаеаа "ияқты ғалымдардың есімдерімен тығыз байланыс-ш. Атшіған ғапымдардың еңбектеріндегі ма-манның кәсіби «.үзіреттілігіһе берілген анықтамаларды саралай келе, бастауыш мектеп муғалімінің кәсіби к,үзіреттілігін төмен-дегідей деп танып отырмыз. Олар: муғалімнің бойынан табылатын субъектілік, нысандық, пәндік компоненттер. Егер атап-ған компоненттердің әрқайсысына жеке-жеке тоқталатын болсақ, онда:
- субъектілік компонентке: муғалімнің мақсат қоя білушілік, шығармашылық және өзін дамыту барысында өзіндік диагностика-ны, өз ісіне талдау жасай отырып, езіне сыни турғыдан қарай апу шеберлігі жатады;
-  нысандық компонентке: кәсіби іс-әрекет жүйесін және мүғалімнің әрекетін-дегі қойылған міндетгерді шешудегі стра-тегиялық іскерлік.
~ пәндік компонент: өз оілімін жетілдіру мақсатында қажеттіліктерін қана-ғатгандыру.
Егер біз мүғалімнің кәсіби қузіреттілігін тек жоғарыда аталған компоненттер қурай-ды дейтін болсақ, онда маманның кәсіби қүзіреттілігі үғымының мағынасын тарылт-қан болар едік. Біздің пайымдауымызша, бастауыш саты мүғалімінің кәсіби қузіреттілігінің қүрамына келесі муғалімге тән кәсіби, даралык, қасиеттер болуы ке-рек деп есептейміз:
-  ірелі және кіріктірілген білімдердің жоғары деңгейінің болуы;
-  түйінделген іскерлікті, дағдыны, қабілетті меңгеруі;
- кәсіптік-педагогикалық қасиетке жа-ңаша көзқараспен қарауы;
-   инновациялық технологияларды меңгеруі;
- педагогикалық міндеттерді шешудегі кәсіптік, шығармашылық іскерлігі;
- шығармашылық шеберлігі. Бастауыш сынып мүғалімінің кәсіби
қүзіреттілігін төмендегідей ашып айтар едік:
- ірелі және кіріктірілген білімдердің жоғары деңгейікің болуы- яғни педаго-гика, тәрбие теориясы мен әдістемесі, ди-дактика, бастауыш сыныпта оқытылатын барлық пәндерді жүргізу әдістемесі, сол пәндер арқылы оқушыларға берілетін білімдерді терең игеру;
-  түйінделгөн іскерлікті, дағдыны, қабшетгі меңгеруі - дидактикалық, таным-дық, коммуникативтік, зерттеушілік, шығар-машылық, өз білімін дамытуға деген қабілет, теория мен практиканы байланыс-тыра алу қабілеті, диагностикапық іс-әре-кет. Ғылыми -зерттеу іс-әрекетімен айна-лысу;
-  кәсіптік-педагогикалық қасиетке жаңаша көзқараспен қарауы - бурыннан қалыптаеқан "муғапімнің айтқаны әркдшан дүрые" деген қағидадан аулақ болып, мүғапім тек ақпараттаратушы ғана болмай, оқушының жеке түлға бслып қалыптасуы-ның басты көмекшісі болуы керек, оқушы-нын, даму деңгейіне қарамастан, оның тулға-сын қүрметтеу, авчоритарлық биліктің ор-нын өзара бірлескен қызмет, көмек, оқушы-ның аз да болса да жетістігіне қуана білушілік басыы болуы керек. Оқушылар-дың әрқайсысын тануға тырысу, өз маман-дығын сүю;
-  инноваці^ялық технологияларды мепгеруі - бастауыш мектеп мүғапімі өзінің шығармашылық іс-әрекетінің арқасында '*■                                    .     .     .   „
түтас іДцагогикалық процесті ТИІМДІ ұиым-
дастыру үшін қазіргі кездегі бар инноваци-ялық технологияларды меңгеруі тиіс. Жаңа инновациялық технологияларды ғылыми ізденіспен тәжірибеге енгізуде өз үлесін қосуы қажет;
-  педагогикалық міндеттерді ше-шудегі кәсігттік, шығармашылық іскерлігі
- педагогикалық міндеттерді шешу барысын-да шеберлік танытып, өзінің білім, білік дағ-дыларын пайдалана отырып, оқушыларға тиісті білімдер жүйесін меңгерту. Оқушылар-дың білімдерін тексеруде мұғалімнің жүргізетін диагностикапық іс-әрекеті;
- шығармашылық шеберлігі - мүғалім оқушыларды оқытып қана қоймай, оларды тәрбиелеумен айналысатыны белгілі, мек-теп өмірінде небір қиын жағдаяттар кездесіп жатады, сондай жағдаяттарда өзінің шығар-машылықпен ойлай білетіндігін, шеберлігін танытуы тміс. Сонымен қатар оқушылармен, сыныппен жүргізілетін түрлі мәдени ша-раларды уйымдастыруда дайын жоспарлар-ды пайдаланбай, сол сыныпқа, сынып ішінің қүрамына, сипатына тән жоспарлар жасап, оқушылар үшін, ата-аналар үшін, мүғалімнің өзінің өз ісіне қанағаттануы үшін қызықты іс-шара еткізе білуі шарт.
Жоғарыда аталған қүзіреттілік қүрамы-нан әр бастауыш сынып мүғалімі өз жұмы-сына талдау жасап, қызметіндегі артықшы-лықтары мен кемшіліктерін мойындай ала-ды. Өзіне-өзі сын көзбен қарай отырып, кемшілік болса, түзеп, артықшылықтарымен өз әріптестерімен бөлісе алады, олай ету әр маман үшін, әсіресе бастауыш сынып мүғалімі үшін өте тиімді, ейткені бастауыш сынып мүғалімдерінің жүмысының нәтижесі
- қалыптасқан жеке түлға.
В.А.Сухомлинский: "Барлығы да бала-лық шақтан басталады, жас өспірімдердің моральдық бет-бейнесі адамның балалық шақта қалай тәрбиеленуіне байланысты" -деп есептейді. Баланың дүрыс тәрбиеленуі үшін оның тәрбиесін жүзеге асыратын мүғалім, педагогқа қойылатын талаптар кәсіби қузіреттілік шарттарына сай болуы керек. Кәсіби қүзіреттілікке қатысты анық-тама және оның қүрамды бөліктері жоға-рыда аталып өтті, олардан аңғарғанымыз-дай маманның кәсіби қүзіреттілігіне мүғалімнің бойында болуға тиіс барлық қасиеттер енеді. Олай болса, ол қасиеттер-ге ие бастауыш сынып мүғалімі қандай жетістіктерге жететіндігін атап өтейік.
Бастауыш сынып мұғалімі бастауыш сы-ныпта жүргізілетін пәндерде балаларға
берілетін барлық білімді жетік білуі, мате-риалды түсінікті жеткізуі, оқушылардың білімін дүрыс бағалай білуі, олардың бой-ында тәжірибелік білімдерді қалып гасты-руы. Өзінің іс-әрекетін сыни түрғыдан ба-ғалап, кәсіби қүзіреттілікті жетілдіру, оқущылармен дүрыс қарым-қатынас ор-нықтыра білу, ата-аналармен тіл табыса алу, сөйлеу мәдениетін жаттықтыру сияқты қаси-еттер мүғалімнің жүмысын жеңілдетіп, оқушылары мен олардың ата-аналарына сыйлы болатына даусыз. Өз білімін жетілдіре отырып, оқушыларды арнайы үғымдар мен терминдерді пайдаланып сөйлеуге үйрету, оқушыларды ғылымға жақындатады, әрі олардың алған білімдері негізді болады. Оқушылардың оқуға деген қызығушылықтарын ояту, оларды өздігінен білімдерін жетілдіруге дағдыландыру, са-бақты жүргізуде қазіргі іс-тәжірибе мен еткеннің озық тәжірибелерін шебер пай-далана білу оқытушының қүзіреттілігін та-нытады. Мүғапімнің қүзіретгілігі оның сабақ-ты нәтижелі жүргізуіне де тікелей байла-нысты. Сабақ нәтижелі болуы үшін мүғалімдер төменгі ережелерді ескергендері дүрыс: - өте жинақы болу, оқушылардың алдына қоятын мақсат нақты-,айқын болуы және мақсатқа жетудің жол-дарын ретімен, бірізділікпен жүргізе білу; - оқушыларды төмендетіп, женді-жөнсіз ұрыспау, олардың білмегеніне ренжімеу, мейірімді болу. Егер сыныптың көпшілігі түсінбеген болса, онда өзіңіздің кемшілігіңізді іздеңіз; - оқушылардың сөзін белмеу, соңына дейін сөйлеуге мүмкіндік беру, оқушының жауабы дүрыс болмаса, ол қойылған сүрақтың нақты болмауынан; -тапсырма мен нүсқау анық, оқушы мүғалімнің талабын анық түсінетін болуы шарт; - сабақ барысында оқушылардың зейінін түрақтандыру, егер ауытқулар бол-са, тақырыпты өзгерту немесе қосымша материалдарды пайдалану, оқушылардың ынта-ықыласын, қызығушылықтарын қада-ғалап отыру; - сабақты дәл уақытында бас-тау, уақытты үнемдей білу, тәрбиелік ақыл-кеңесті үзақ уақыт айтып түрудың қажеттілігі аз; - оқушыларға қойыл-ған талап міндетті түрде жүзеге асуы керек; - сабақтың өткізілу темпі интенсивті, бірақ оқу мате-риалдарын оқушылар толық меңгеруіне жағдай жасалуы шарт; - оқушылардың жауабын мақүлдап, ынтапандырып, қоштап отыру қажет.
Мүғалім    қызметінде    өз    кәсіби құзіреттілігін жетілдіре отырып жетістікке жетудің алғы шарттары: сырт кескін-келбеті; пәндерді сабақтан тыс ақпараттар-мен қамтамасыз ету; мінез-қүлқы, пайым-дау мүмкіндіктері, оқу процесінде қарым-қатынас мәдениетін сақтай білуі; әзіл-қал-жыңға мән бере білуі; оқушылардың жет-кен жетістіктерін мақүлдай, қолдай білуі; шыдамдылық және төзімділік; басқалардың пікірін сыйлай білу; еркіндік, икемділік; кез - келген жағдаятты оңтайлы бағытта ше-шуге арналған әдіс-тәсілдерді тиімді пай-далана алу; балалардың қызығушылығына қарай әрекет ете білу дағдысы.
Егер бастауыщ мектвптің мұғалімі жо-ғарыда аталған шарттар мен өзін-өзі жетілдіруге арналған мүмкіндіктерді дүрыс пайдаланса, онда мүғалім өз жүмысының
нағыз шебері болатыны даусыз.*,<,азіргі қоғамға сәйкес жеке түлғаны қалыптасты-ру үшін мүғалімнің кәсіби қүзіреттілігі де сай болар еді.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Айтмамбетова Б.Р, Бейсенбаева А.А. Жеке адамның дамуы, тәрбиесі. - Алматы: КазПИ,1991.
2. Қоянбаев Р.М., Қоянбаев Ж.Б. - Ал-маты: Педагогика, 2000.
3. Сластенин В.А. и др. Педагогика: уч. пособие. - Москва: Академия, 2004.
4. Кенжебеков Б.Т. Педагогика ғылым-дарының.докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертациясының авто-рефераты. Жоғарғы оқу орны жүйесінде болашақ мамандардың кәсіби қүзіреттілігін қалыптастыру. - Қарағанды, 2005.

Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да іскер, жігерлі де батыл, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік, дүниетанымы дұрыс қалыптасқан азамат етіп торбиелеуде мектептің алатын ориы айрықша. Мектеп — қазіргі қоғам-ның дамуымен, олеуметтік практикамен тығыз байланысты. Мектеп өмірі балаға жаңа олемнің есігін ашып беріп, рухани дүниесінің қалыптасуына негіз салады.
Торбиенің сан-салалы, күрделі моселелеріне терең бойлауға бастайтын, күнделікті түрмыста кездесетін дағдылар аркьілы баланың жан д үниесіне осер ететін білім мен торбиенің алғашқы баспалдағы — бастауыш мектеп. Бастауыш саты — білім, дағды, іскерліктің қалыптасуьгаың бастамасы болып табылады. Келешекте жалпы білім алумен кез-келген арнаулы мамандықтарға талпынудың іргетасы осы бастауышта каланбак. Сондыктан оның сипаты мен мазмүны, оқытудың одістері меи формалары қазіргі жағдайда жан-жак-ты тадданып отыр. Өйткені баланың жеке бас қасиеттері, оныц адамгершілігінің, белсенділігінін калыптасуы мектепке дейінгі торбие мен бастауыш сыныптарда жузеге аспақ. Оқушының рухани күш-куаты мен ерік-жігерінің, шығармашы-лық қабілетінін, жалпы мүмківдіктерінің ашылар кезі. Бастауыш мектептің негізгі міндеті — жеке тулғаны дамытып, оның алғашкы қалыптасуын қамтамасыз ету, білімге деген сенімін нығайту, іскерлігі мен дүниетанымын қалыптастыру, окуға дегеп қызығушылығын оятып, ынтасын арттыру болып табылады. Ендеше, осы міндеттерді жүзеге асыратын басты түлға ~ Үстаз. Тек мықты үстаз ғана осындай ауъір жүкті алып жүре алады.
Халқымыз орқашаііда үстаз мортебесін көтеріп, аса жогары кастерлеп, бағалаған. "Үстаздық еткен жалыкпас, Үйретуден балаға", "Адамның адамшылығы жаксы үстаздан болады", деп айтқан үлы Абай.
Ал чехтің педагогі Я.А.Коменский: "Мүғалім моңгі нүрдың кызметшісі, ол барлық ой мен кимыл орекетіне ақьщдың донін сеуіп, нүр қүятьш тынымсыз жа-лын иесі", — деп, үстаздар қауымын жо-ғары бағалаған.
Мектеп табаддырыгын аттаған жас бала ертеңгі ел түткасы десек, оларды парасат-ты, саналы азамат етіп торбиелеу — орбір үстаздың борышы. Бүгінгі мүғалім кіші мектеп оқушыларына тек білім беріл қана қоймай, оларға халықтык педагогиканың норлі қайнарымен сусындату, орбір оқушы бойына үлттық мінез-күлық, адамгершілік, сыпайлылық пен кішіпейіддік қасиеттерін калыптастыруға, баланың жан дүниесін рухани қазыналар-мен байытуға, қазақ халқының одет-ғүрпын, салт-достүрін меңгертуге тиіс.
Алдыңгы қатарлы тожірибені жетілдіре отырып, оку үрдісіне жаңа одіс-тосілдерді, оқытудың жаңа технологияларын енгізіп, окушылардың жалпы дамуын камтама-сыз етуі керек. Бала жаны жаңалыкка қүмар, білмегенін білгісі келіп, белгісіз норсені ашуға тырысатын болғандықтан, бастауыш сынып мүғалімі олардың осы талпынысын дамытуға көңіл бөлуі тиіс. Оқушылардың сүйіспеншілігін арттыру максатында сабақ барысында тиімді одіс-тосітдерді енгізіп, оны үйымдастыру фор-масын түрлендіріп отыру — мүғалімнің басты міндеті екені белгілі. Мүндай жағ-дайда мүғалімнің шеберлігі, үйымдасты-рушылык кабілеті үлкен рел атқарады. Кіші мектеп окушылары үшін муғалім олардың еліктейтін, үлгі ететін абырой-лы жан. Олар үстазының бүкіл іс-кимы-лына, жүріс-түрысына, сөйлеу монеріне, адаммен қарым-қатынасына еліктейді. Сондықтан да жауапкершілігі мол, адал да мейірімді, оділ де парасатты, рухани дүниесі бай педагогтар ғана балаға білім мен торбие беріп, оның жаң дүниесіне осер ете алады.

Қоғамда болып жатқан әлеуметтік -экономикалық өзгерістерге сәйкес білім беру мақсаты мен міндеттері ок,ушылар-ды әлемдік даму деңгейіке сәйкес келетін белгілі бір біліммен қаруланды-руды және үлттык, сана-сезімін тәрбиелеуді көздейді.
Бұл міндетті шешу және қазіргі кезде білім берудің мемлекеттік стандарттары-ның жасалуы, оқушылардың стандарт деңгейінен кем емес білім алуының та-лап етілуі оқытудың дәстүрлі әдіс -тәсілдерін өзгертіп, озық технология-ларды қолдануды, мүғ алімдердің әдістемелік даярлықтарына қойылатын талаптар деңгейін көтеріп, олардың оқытудың жаңаша әдіс - тәсілдерін, жаңа технологияларын меңгеруін қажет етеді.
Ал, жаңа технологияны меңгерудің қажетті шарттарының бірі - мұғалімнің кәсіптік білімін жетілдіду болып табы-лады.
Мұғалімнің өздігінше кәсіби білім көтеруі - жалпы мәдеииет пен кәсіби тілектерін өтеу, танымдық мұддесін қанағаттандыру максатында арнайы жүйелі түрде ұйымдастырылған, жан -жақты, жеке және кәсіби маңызды та-нымдық қызмет. Бұл мұғалімнің шығар-машылық қабілеті мен кәсіби шеберлігінің қалыптасуына тығыз бай-ланысты, оның кәсіби өсуі мен педаго-гикалық қызметінің қорытындысына тікелей бағытталған көпсатылы қызмет болып табылады. Туптеп келгенде, бул тәрбиеленушілердің жеке тұлға болып қалыптасуына игі әсерін тигізері сөзсіз. Бастауыш сынып муғалімдерінің өз бетінше білім жетілдіру қызметі мен соған деген әзірлікті біз жүйелілік пен іс-әрекет ұстанымдарына негізделген құрылымдық модель ретіиде қарасгы-рамыз. Онда біріншіден, оку-тәрбие процесі көп деңгейлі әрекетті жұйе ретінде, ал екіншіден қызметтік жуйе ретінде қарастырылады. Муғалімнің өз бетімен кәсіби білім жетшдіруге дайын болуы   білім жетілдіру қызметін жүзеге
асыру үшін қажетті іс-әрекет пен амал-дарды колдана отырып, өз кәсібі мен тәрбиеленушісіне деген эмоционалды бағалау қарым-қатынасын айқындай-тын деңгейі арқылы анықталады. Өзі жеке тұлға болып қалыптасқан адам ғана езгеден де соны керіп, дамыта алады. Өзін маман әрі жеке түлға ретіиде көрсете алатын мұғалім ешуа-қытта өзінің жақсы қасиет, қабілеттерін саналы түрде дамытып, жетілдіруден жалықпайды. Жеке тұлғаның өз "менін" қалай көрсете білуі, оның қаншалықты саналылығын жәие жетілу деңгейін байқатады. Өзінің танымы мен сезімін бағалауы негізінде жеке қызметі мен іс-әрекетіи басқаруға бағытталған адам психикасының ерекше процесі оның сана-сезім ерекшелігі болып табылады. Саиа-сезім адамның өзін-өзі бағалауы-на тығыз байланысты. ӨЗІН-ӨЗІ бағалай алмайтын адамньщ өмірден өз орнын табуы екі талай. Ледагогикалық рефлек-сия - бүл тек өзіне және өзінің іс-әрекетіне баға беру ғана емес, соны-мен бірге педагогикалык, қарым-кэты-насқа түскен өзге жандардың да өз-өздерін қалай түсінетіндіктерін байқау, өзін-өзі тану, өзінің әлсіз жақтары мен потенциалдық мүмкіндіктерін аша білу үшін қажет.
Өзіндік талдау жасаудың маңызы мұғалімнің мінсіздікке жетуге ұмтылу факторы ретінде қаралатындығында. Өзін-өзі тексеру деп мұғалімнің өз іс -әрекеті мен жалпы педагогикалық қыз-мет құбылыстарын салыстыра отырып, езінің педагогикалык, қызметіне жаса-ған талдауын айтуға болады. Өз кызметіне талдау жасап отыру мұғалімге қызмет бабында туындап отыратын қиындықтарды сезініп, оларды шешудің мақсатқа жеткізер кәсіби жолдарын та-буына көмектеседі. Қиындықтар муғалімнің дайындық сипатының жеке ерекшелігіне, оның кәсіби бағыттылы-ғына, сынып пен жеке балалардың ерекшеліктеріне бзйланысты педагоги-калық процестің кез келген   буынында пайда болып отырады. Қиындықтардың туу себептерін анықтай білу - мұғалімге өзінің педагогикалык қызметінің бары-сында өз білімін жетілдіру мен езін - езі тәрбиелеу жолдарын белгілеуге жәрдемдеседі.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің өз бетімен білім жетілдіру қызметі әр түрлі мазмұндық және функционалдық қурамдас бөліктерден тұрады.
Мазмұндық құрамдас бөлікке жалпы мәдениеттілік, пәндік, психологиялық-педагогикалық және әдістемелік жағы-нан өз білімін көтеруі жатады. Бастау-ыш сынып мұғалімінің жалпы мәдениеттілік білім көтеруі жалпы пе-дагогикалық құндылыққа толы ақпарат-ты қабылдау, соған ие болуға арнал-ған. Мұғалімнің өз білімін көтеруі өте күрделі қубылыс, өйткені айналаны қор-шаған ортаның өзі - бағалы педагоги-калық білім көзі болып табылады. Әсіресе, бастауыш сынып мұғалімінің өз білімін көтеру ісінде арнайы кәсіби жұмысты жалпы ағарту ісінен ажыра-ту қиындығы жиі кездеседі. Бастауыш сынып муғалімінің сынып жетекшісі әрі бірнеше пән мұғалімі ретінде қызмет етуі, оның пәндік және жалпы мәдени білімдерінің күштерін біріктіре пайдала-нуына жағдай жасайды. Мұғалімнің пәндік білім көтеруі өз мамандығына байланысты әдебиеттерді оқу, арнайы курс, семинарларға қатысу арқылы жүзеге асады. Ал, өз білімін психоло-гиялық-педагогикалық жағынан көтеруі — педагогикалық және психологиялық әдебиеттермен тереңірек танысып, оқып үйрену болып табылады. Осы ба-ғытты арнайы зерттеу мен одан алын-ған нәтижелерге сүйене отырып, бұл аспектінің білім көтерудің өте бір әлсіз буыны екеніне көзіміз жетті. Мұғалімнің әдістемелік жағынан білім көтеруі пәннің оқытылу әдістемесін одан әрі тереңде-ту, нақтылау, өңдеу, кеңейту болып та-былады. Бұл арнайы әдістемелік әдебиетті, оқулықтарды, педагогикалык тәжірибені оқып үйрену арқылы, өз кызметін талдап қорыту арқылы жүзе-ге асырылады. Бұл бағыт көптеген мұғалімдерде жиі байқалады, бірақ бар-
лық жағдайда бірдей алынған ақпарат саналы түрде шығармашылық тұрғыдан өңделмей, сын тұрғысынан талданбай, тек еліктеушілік сипатта қала береді.
Мұғалімнің өз білімін жетілдіруінің төрт түрлі қызметі айқындалған, олар: жал-пы мәдениеттілік тұрғысынан білім көте-ру, педагогикалық перспективті және өзектілік тұрғысынан білім көтеру, мүғалім өмірінің табиғи қажеттілігі бо-лып табылатын турақты танымдық қыз-мет турғысынан жалпы мәдениеттілік білім көтеру, бұл ешқандай ұйымдасты-руды, жоспарлауды талап етпейтін, муғалім өмірінің күнделікті тіршілігіне айналған әдеби кітап ок,у, күнделікті баспасөзді бақылап отьіру, балалар әдебиетімен танысу, әртүрлі танымдық және ақпараттық телехабарларды көру, радио тыңдау, кино - театрларға, көрме-лерге, мұражайларға барып тұру, лекто-рий, курстарға қатысып, экскурсия т.б., шығып отыру.
Мұғалімнің өз бетінше білім көтеруіне педагогикалық баспасез бен жаңа шық-қан кітаптарды оқып, танысып отыру және оларды жүйелеу, оқу-тәрбие процесінде пайдалану үшін әртүрлі ма-териалдарды топтастырып, жинақтап отыру жатады. Кәсіби шеберлігі шыңда-лып қалыптасқан муғалім үшін бул да оның өмірінің кәдімгі үйреншікті тірлігіне айналады. Кәсіби перспективтік өздігінше білім алу - бұл муғалімнің өзінің педагогикалық қызметінің нәтижесін талдау негізінде пайда болған белгілі бір психолог иялык, - ледагогикалық немесе әдістемелік мәселе төңірегінде ұзақуақыт бойы жұмыс істеуі.
Өзектілік тұрғысынан педагогикалық өздігінше білім алу дегеніміз - бұл тез шешім қабылдауды қажет ететін педа-гогикалық қызметтегі кейбір елеулі, ма-ңызды, бірақ жекелеген қиындықтар-мен жұмыс.
Мұғалімнің өзбетінше кәсіби білім алу-ының мазмұндық компоненттерінің әр-қайсысы әртүрлі деңгейде қалыптасқ-ан болып, соның нәтижесінде барлық өзбетінше білім алу қызметі көл деңгейлі білім алу ретінде көрінуі мүмкін.
Қазіргі заман талаптарына сай мүгалімдерді даярлауда жаңа мақсат-міндеттер қойылып отыр.
Мұгалімнің кәсіби білім мен біліктілігі жоғары деңгейде болып, окушм* лардың тұлгалық қасиеттерін дамыту про-блемаларын шешуге шығармашылық қабРіеттері болуға тиісті. Мүғалімнің косіби даярлығын жетілдіруде екі негі )гі міндетті орындау кджет:
Бірінші мәселе — ұстаз қызметінде тәр-бие беру мәселесі;
Екінші мәселе — дидактикалық даярлы-гын арттыру.
Еліміздің жоғары оқу орындарында мұғалім — торбиеші даярлауды жетілдіру бағыттарын талдай келе, біз мынадай қорытындыга келдік: тәрбиеші — мұғалім даярлауды жетіддіру барысында бірнеше бағыт анык байқалады. Дөстүрлі педаго-гика үшін олардың ең негізгі - әлеуметгік сүраныстың осуіне сәйкес мүғалімнің жеке түлғалық мінез-қүлықтарын, қоғам-дык. тәрбие саласындагы мақсатгн галап-тардың өзгеруімен қатар мүғалімнің торбислік жүмысына қажетті дағдылар, мүмкіндіктер, білім аукымын анықтау мүгалім даярлаудың мінсіз нетажесін үсы-нудың көптеген нүсқалары жинақталған. Маман моделі, кәсіптану, кәсіби паспор-ты, біліктілік сипаттамалары. Мүндай өлшемдік бейне мүғалім даярлау мақса-тына қызмет етіп, онын бағдарламасын айқындайды.
Педагогикалық қызметгі, оның қүры-лымдарын, міндеттік бөлшектерін, жүйелік үйымдастыру қағидаларын зерт-теу моселелерін қамтитын басқаша бағыт саласында маңызды теориялық жоне гожірибелік маііметгер де баршылық. Де-мек, бүл жерде ғылыми білімдерді теңестіруг кезеңін көрсететін малшеттердін жепсідаіеғі көлемде жинақталғанын айтуға болады. Мүғалімнің еңбекке деген ықыласы, өмірлік көзкарасы, крсіби бағыты сияқты жеке жи-
нақылык, сапалык мінезін зерттеу жонс іздестіруді сипаттайтын қарсы үрдістегі пікірлер де жоқ емес. Педагог даярлауды бір калыпқа түсіру идеясы жинақы туп негіз біліидері мен дагдыларын іздестіруге ьшта-ландырады
Педагогикалык, гылымның үздіксіз білім беру мәселелеріне ойысуы мүғалім-гарбиеші қы іметіне байлаиысты такырып-іарды жаца к.ырынан қарастыруга мүмюндік тугызды. Нотижеде мүғалім да-ярлаудың әдістемелік мүмкіндіктері мен косіби мазмүнына баса назар аударатын оқытудың максатты тәсілі де дами түсті.
Мақсатгы және бағдарламалық - мақ-саты тәсілдерді дамьпу педагогикалық оқу орындарының муғалімнің тәрбиелік міндеттерінің көбеюі (кәсіби қажетті білім, дағды, мүмкіндіктерінің ауқымын кеңейту) және оқу орын қабырғасында жүрген осы қажетгіліктер ауқымын нақ-ты игеру мүмкіндіктерінің арасындағы қайшылықтарды жоюға бағытталған. Бо-лашақ мүғалім — төрбиеші жүмысының, мазмүндық және міндеттік қырларын нақтылау факультет пен мамандық ерекшелігі ескеріліп, кджетгі және сьтомс маліметгерді таңдап алу негізіңде жүргізілу қажет. Негізгі педагогикалық ережелерді ғылыми пайдалану дәрежесін артгыру, пе-дагогикалық қызметті игерудің сапасын жетіддіру де осы мақсатка қызмет етуге
ТИІСТІ.                                                                   '
Дидактикалық дайындық - кәсіби-пе-дагогикалық даярлықтың негізгі жөне ма-ңызды саласы.
Дидактикалық даярлықты қалай түсіну керек? Бүл - күрделі үғым. Мүғалімдердщ дидакгикалық даярлыгына жататывдар: олардың оқыту үрдісінің теориясы мен практикасы бойынша игерген бііімдері, педагогикалық қызметке деген ынтасы (мотивтері) мен мүмкіндіктері. Нақты айтқанда, оқытудың мақсаты мен мазмү." ны оны үйымдастырудағы қолданатын тиімді әдіс-тәсілдерді жете біліп, іске асы-рудың жолдарын меңгеруді дидактикалық даярлықты аньгқтайтын белгілер деуге бо-лады. Осыған орай, педагогикалық қызметті атқаруға қажет мұғалімнің бой-ында мынандай дидактикальгқ қабілеттер болуы қажет: оқыту үрдісін жоспарлай білуі, оны мақсатты турде үйымдастыра алуы, жүйелі түрде бақылау мен бағалау ісін орындап отыруы.
Мектсптсгі оқыту дидактикалық үрдіс болғандықтан, болашақ мүғалім оның өзіне тән психологиялық, педагогикалык. ерекшеліктерін білуі өте қажет. Оқыту үрдісінің басты компоненті — оқытудың мақсаты мен мазмүны. Оқушылардьгң ру-хани дамуына, ең алдымен, оқытудың гыльгми мазмүны мен гуманитарлық бағы-ты орасан зор ықпал етеді.
Болашақ мүгалімдердің дидактикалық дайындығын арттыру үшін оларды оқыту үрдісінің зандылықтары туралы психоло-гиялык түжырымдармен, белгілі теория-лармен қаруландыру қажет. Соңгы курс-тың студенттсрі мен мүгалімдер арнаулы пондердсн алған білім, дағдыларының са-пасы мсн деңгсйі психология, педагогика, одістемелік пондеріне қарағанда жоғары скенін айтады. Осыдан келіп болашақ мүғалімдердің дидактикалық дайыңцығы-ның ойдағыдай, ал біліктілік деңгейінің жоғары болмауының себептері айқывда-ла түседі.
Психологая, педагогика ғылымдарын оқыту барысывда болашақ мүғалімдердің дидактикалық білімдері мен дагдыларын арттыру мақсатында педагогикалық қызметтің косіби қүрылымы мен оның моделі туралы, сондай-ақ, мектептегі оқушылардын танымдық әрекетін калып-тастырудың психологиялык, жөне әдістемелік қүралдары мен тиімді жодда-ры туралы жан-жақты білім беру міндеті туындайды. Бүл міндет ойдағыдай орын-далмаса, болашақ мүғалімдердің дидакти-калық даярлығында олқылықтардың бол-мауы мүмкін смес.
Арнайы жургізілген зерттеулерге жене мектептегі оқьггу тәжірибесіне қарағанда, оқуды жаңадан бітірген жас мүғалімдердіц қызметінде дидактикалық қиындықтардың кездесетіні анықгалып отыр.
Жас мүғалімдердің қызметіндегі ди-дактикалық қиындықтар негізінен олар-дың мынандай іс-әрекетінен байқалады:
-  Үстаздық қызметтің мазмүны мен күрылымдык, жағына байлан|^ы іс-әрекетінде.                                  1*
-  Оқушылардың танымдық орекетін қалыптастырудағы іс-әрекетінде.
-  Дарынды балалармен, үлгермейтін оқушылармен дара жүмыс істеудсгі әрекетінде.
Жас мүғалімдердің үстаздық қыз.мет-ке тән іс-әрекеттің негізгі түрлерін (қүрамды бөліктерін) жете меңгере алма-ғандыгын емір көрсетіп отыр. Оған мы-налар жатады:
-  үстаз қызмегіңцегі мақсат қоя білу ісі;
-  білімнің мазмүнын игеру ісі;
-   оқушылардың білім алуға деген мүмкіндіктері мен психологиялық ерек-шеліктерін анықтау (диагностикалау) ісі;
-  сабақ өткізудің әдістемелік жагын үйымдастыра білу ісі;
-  оқушылармен жақсы қарым-катынас жасай білу ісі (коммуниактивтік орекет);
-  оқушыларды білімге ынталандыру, қызықтыру іс-эрекеті;
-  оқушылардың білім, дағдыларын ба-қылау жоне багалау іс-орекеті.
Жас мүғалімдердің қызметінде кездесетін дидактикалық қиындықтардың көбірек орын алатьшдары мыналар:
-  Оқыту үрдісінде оқушылардың та-нымдық әрекетін, логикалық ойлау қабілетін қалыптастырудағы қиындықтар; оқушылардың оқу өрекетінің дағдыларын қалыптастырудағы киьшдықтар; дарынды балалармен және үлгермейтін оқушылар-мен жекелеп жүмыс істеудегі қиыңдық-тар.
Жоғарыда көрсетілген дидактикалык, қиындықтардың себептері болашақ мүғалімдерді психология, педагогика ғылымдарын оқытудағы олқылықтарга, дидактикалық даярлаудың деңгейі казіргі заман талаптарына сай болмауына байла-нысты екені анық.
Мүндай олқылықтарды болдырмау үшін болашақ мүғалімдерді психология, педагогака ғылымдарын оқытудагы олқы-лықтарға, дидактикалық даярлаудың деңгейі қазіргі заман талаптарына сай бол-мауына байланысты екені анық.
Мүндай сшқьтықтарды болдырмау үшін балашақ мүгалімдер даярлайтын орта жоне жогары оқу орындарыңдагы двдактикалық үрдістің сапасы мен деңгейін мейлінше жетілдіру — бүгінгі таңдағы аса маңызды міндет болуға тиісті деп ойлаймыз.

Білім беру мен ғылым қызметкерлерінің үшінші съезінле муғалімнің қазіргі кезеңлегі рөлі мен беделі атап көрсетіллі
Бастауыш мектеп мүгалімі - ерекше гүлга. Ойтксні ол — балалар мен үлкендер алемінің арасындағы сарапшы. Сондай-ақ, ол баланың психикалық құпияларын жетік біле отырып, білім береді, оны адам болуга үйретеді. Бастауыш мектеп мұғалімінің еңбегін езінің мәнділігі бойынша ешкандай езге енбекпен салыстьфуга болмайды, өйткені ол еңбектің нотижесі - алам. Ен білгір. ең жауапты, ең негізгі бояып табыла-тын сол мұгалімге отбасы мен қоғам ең қымбатгысын, өз елінің азаматгарынын тағ-дырын, оның болашагын табыс еткен, Мүғалімдік қызмет әрбір оқушының, жеткіншек үрпақтың, қоғам мен мемлекеттің хағдыры үшін жауап беретіндігімен сипатталады. Бүгінгі мүғалім еңбегінін нәтижелері қандай болса, біздің ертеңгі қоғамымыз дәл сондай болмақ. Әрбір адам мен бүкій халықтың тағдыры тәуедді дал осындай өзге қызметті көзге елестету қиын.
Мугалімдері қандай бтса, кргамы да сондай деген бүлжымас заңдылық ерте уакьгг-тардың өзінде-ак белгілі болды. Ддамзат өркениетінің даму тарихында жақсы мектебі мен мүғалімдері бар мемлекеттер гана алга озып шыққан. Мүғалімнің рөлін томен-дету кашанда болмасын мемлекетгі аздырып, әдет-ғүрыптарды нашарлататын к.ын-жыларлық жагдайлармен аяқталып отырған.
Көптеген әдебиеттерге теориялық талдау жасау барыеыңда бастауыш мектеп мүғаліміне қойылатын бірқатар негізгі талаҮггар бар екенГ айғакталды.
Алғашқы талап - педагогикалық қабілетгіліктің болуы — оқуіішлармен жумыс жүргізуге бейімділіктен; балаларга сүйіспеншіліктен; олармен қарым-қатынаста қана-гаттанудан керінетін түлгалық сапа. Көбіне педагогикалуқ қабілеттер сөз сойлеу мэдениетін, ән айт>', сурет салу, балаларды үйымдастьц5у жөне т.б. нақты әрекетгерді орындай білумен сипаггалады.
Мәселен, В.А. Сластенин қабілеттердің мынаңдай негізгі топтарын баліп керсет-кен:
1.   Үйымдастырушшық. Мүғалімнің оқушыларды топтастыра алуы, оларды іске араластыру, міндеттерін бөліп беру, жүмысты жоспарлау, атхдрылған ісгің қорьггын-дысын шыгару және т.б. біліктерінен байқалады.
2.  Дидактикалық. Оқу материалын көрнекілік, қүрал-жабдықтарды іріктеу және дайындау; оқу материалын үғынықты, анық, мөнерлі, сеніңді жене бірізділікпен баяндау; танымдық қызығушылықтар меи рухани қажетгіліктердің дамуын ынталан-дыру, оқу-таньгмдық белсенділігін артгыру және т.б.
3.   Рецептивтік. Төрбиеленушілердін рухани әлеміне ене алу, олардың эмоцио-нальдық көңіл-күйін объсктивті бағалау, психика ереииеліктерін анықтау біліктерінде корініс береді.
4.   Коммуникативтік. Мүғалімнің оқушылармен, олардың ата-аналарымен, әріптестерімен, оқу орнының жетекшілерімен педагогикалық максатқа сөйкес қарым-катынастар орната алу білігінен байқалады.
5.  Суггестивтік. Окушыларға эмоциональды-еріктік ықпал жасаудан корінеді.
6.  Зерттеушшк. Педагогикалық сиіуациялар мен процестерді танып бцш жоне объективті бағалау білігінен көрініс береді.                                                    «
7.  Ғылыми-танымдық. Мұғалімнің педагогика, психология, одістеме салаларындағы жаңа ғылыми білімдерді меңгеруге қабілеттілігіне саяды.
Мұғалімдер арасында жүргізілген толып жатқан сауалнамалар нәтижелері бойын-ша жетекші педагогикалық қабілеттерге педагогикалық қырагьшықты (байқағыштық) жатқызуға болады, ал дидактикалық, ұйьгмдастырушылық, экспрессивтік, басқалары қосалқы, көмекші топқа санала алады.
Педагогикалық кабіяеттерді (талант, икемділік, бейімділік) педагогикалық алғы-шарты деп есептеуге тура келеді, алайда олар тіпті де шешуші көсіби сапа емес. Қан-шама тамаша бейімділіктерге ие болған мұғалімдікке кандидаттар педагог ретінде оздерін көрсете алмады, ал бастапқыда қабілеті кем қаншама студентгер шынығып, педагогтық шеберліктің шыңына көтерілді. Мүғалім - ол қашанда ұлы еңбеккер.
Гуманизм — бұл мұғалім үшін міндетті сапа, яғни, өсіп жетіліп келе жатқан адамға жер бетіндегі жоғары қүндылык, ретінде қарым-қатынас жасау, бүл қарьш-қатынас-ты ол нақты істер мен қылықтарында көрсетеді.
Мүғалім мамандығында түлғалық сапалар кәсіби сапалардан ажыратылмайды. Косіби сапалар арнайы білімдер, біліктер, ойлау жолдарын, әрекет одістерін игеру-мен байланысты.
Өзінің кәсіби еңбегіне суйіспеншілік — өз ісіне адалдық пен аямай берілтендік, тор-бие нотижелеріне қол жеткізгенге қуану, өзіне, озінің педагогикалық мамандығына үдайы арттырып отыратын талап қоюшылық деп санаймыз.
Озге мамандықтарға дол осы мүгалімдік секілді соншалықты жоғары талаптар қой-ылмайды.
Сондай-ақ, бастауыш мектеп мүғалімінің жүмысын таддауда мүғалімдік шеберлік деп аталатын интефальды (біріктірілген) сапа алдыңғы орынга шығады. Педагогика-лЫк. шеберліктің анықтамасы көп. Ең жалпы мағынада ол — тәрбиелеу мен оқытуды жоғары және үдайы жетіддіру өнері. Шеберліктің негізіне мүғалімнің жеке модениеті, білімі мен ой-өрісінің педагогикалык. техникамен, сондай-ақ алдьгңғы озық тәжірибемен үштасып, қорытьглуы альғнған. Шеберлікті меңгеру үшін көп нөрсені білу және істей алу қажет. Теорияны білу, оқу-торбие процесінің тиімді технологиясын пайдалана білу, оларды нақты жағдай үшін дүрыс тандау, тиісті деңгей мен сапаны белгілеу, болжау жоне жобалай алу кажет.
Педагогикалық шеберлікті күрайтындар аз емес. Ол, ең алдымен, оқу процесін барлык, тіпті жагымсыз жағдайлардың озінде қажетті деңгейдегі торбиелік даму жоне білімге қол жеткізуге болатындай етіп үйымдастыру білігінен корінеді.
Мүғалімнің шеберлігі, осіресе, сабақтарда үйрете білуден байқалады.
Шеберліктің тагы бір маңызды көрсеткіші - ол, оқушылардың белсенділігін арт-тыра алуы, олардың қабілеттерін, өз бетімен жүмыс істеуін, білуге қүмарлыгын да-мытуы, балаларды сабақта ойлануға мәжбүр ете білуі.
Оқыту процесінде торбие жүмысын тиімді жүргізе білу, оқушыда жоғары адамгершілікті, патриотизм сезімін, еңбексүйгіштік, дербестікті қалыптастыру білігі педагогтык шеберліктің тағы бір элементін қүрайды.
Осылайша, бастауыш мектеп мүғалімі қазіргі қоғам талаптарын ескеріп, озінің алдына педагогикалық міндеттерді қоя және шеше білетін, оқыту мен торбиенің озық технологияларын меңгерген, білім беру процесін баскара алатын, тәжірибеде педаго-гикалық ситуацияларды оқушы түлғасының дамуына бағыштап жобалай және жүзеге асыра алатын босекеге қабілетті, шығармашыл түлға болуы қажет.